VÌ MỘT LỊCH SỬ KHOA HỌC
TOÀN DIỆN
(1904)

Tác giả: Paul Tannery^[1]
Người dịch: Nguyễn Văn Khoa

Ở đây, tôi chỉ muốn cân nhắc chương trình của một bộ môn lịch sử khoa học toàn diện, với giả định rằng nó là hoàn toàn khả thi. Một bộ môn như thế phải bao gồm vừa phần lịch sử tổng quát, vừa phần lịch sử chuyên biệt.

Phần lịch sử tổng quát phải tập hợp tất cả những yếu tố mà đại chúng khoa học nói chung có thể hiểu được. Thuộc về phần này, đầu tiên là sự phân chia và sắp xếp tất cả các loại tài liệu hữu quan có thể sử dụng được; nó phải trình bày một bảng kiểm kê đã được luận giải, không phải là bảng liệt kê tên tựa của tư liệu (đây là công việc của người lập thư mục) mà là nội dung của chúng. Tôi cũng đòi hỏi cho phần này, một mặt, tất cả những gì liên quan tới tiểu sử của các nhà bác học; mặt khác, tất cả những gì liên quan tới,  hoặc tác động giữa các bộ môn cái này lên cái kia, hoặc ảnh hưởng của các môi trường trí thức, kinh tế và xã hội lên sự tiến bộ hay đình trệ của khoa học. Nó phải đặc biệt tập trung vào việc tái lập những vòng ý tưởng bao quanh và quấn chặt các nhà khoa học lớn, mà thiên tài của họ đã nhận biết, và thành công trong việc hoặc phá vỡ, hoặc mở rộng. Cuối cùng, ở mỗi thời kỳ, nó cũng phải quan tâm đặc biệt tới trình độ giáo dục ở mỗi cấp bậc, tới chế độ phổ biến những ý tưởng khoa học, với ý hướng là làm nổi bật lên, không chỉ đặc trưng của môi trường trí thức ở mỗi thời kỳ, mà cả những nét đặc sắc của mỗi thiên tài vượt trội.

Loại vấn đề như liên hệ nguồn gốc của những ý tưởng và khám phá khoa học, cũng như tất cả những gì dính dấp tới chúng – nghi vấn, tranh luận, diễn giải các văn bản, tái lập các học thuyết, đoán định những tác phẩm đã mất, v. v… đều thuộc về phần lịch sử khoa học chuyên biệt. Thế nên, trong khi phần lịch sử tổng quát tuân theo thứ tự ngày tháng khi lần lượt trình bày bức tranh khoa học của mỗi thời kỳ khác nhau, thì phần lịch sử chuyên biệt có thể được chia theo nội dung, thành các nhánh lịch sử đặc thù, chủ yếu dành riêng cho mỗi giới chuyên gia về môn học tương quan.

Paul Tannery,
Về Lịch Sử Tổng Quát Của Các Khoa Học
(De l'histoire générale des sciences, 1904,
Trg: Mémoires Scien­tifiques, X,
Paris, Gauthier-Villars, 1930, tr. 168-169).

^[1] Paul Tannery (1843-1904), nhà toán học và sử gia khoa học Pháp. Tác phẩm: La Géométrie grecque, comment son histoire nous est parvenue et ce que nous en savons (1887), Pour l'histoire de la science hellène (1887, 1930), Recherches sur l'histoire de l'astronomie ancienne (1893), Diophantus alexandrinus: Opera Omnia (1893-1895, 2 q.), Œuvres de Fermat (với Ch. Henry, 5 q., 1891-1922), Œuvres de Descartes (với Ch. Adam, 1897-1909, 2 bổ sung 1910, 1913), Mémoires scientifiques (17 q., 1912-1950).