VỀ MỐI NGUY KINH KHỦNG
CỦA
NẠN ĐỌC SÁCH
(1765)

Tác giả: Voltaire*
Người dịch: Nguyễn Văn Khoa 

*

Mặc dù máy in được Johannes Gutenberg [người gọi Ả Rập gọi là Aywan Kutanbark] phát minh từ năm 1440 tại Mainz, nó chỉ được phổ biến trên Đế Chế của Uthman^[1] (Osman, Ottoman) từ khoảng 1727. Đây là một sự chậm trễ (khoảng 3 thế kỷ!) đã làm tốn khá nhiều giấy mực, nhưng giới sử gia không đạt được đồng thuận về nguyên nhân của hiện tượng. Có chăng một đạo luật ngăn cấm việc sử dụng và phổ biến máy in, nghề in trên lãnh thổ này?

Về sự kiện, một quyển sách đầu tiên bằng tiếng Ả Rập đã được in năm 1514, nhưng tại Fano, một thành phố Ý. Cũng đã có nhiều nhà máy in xuất hiện trên Đế Chế của Uthman từ thế kỷ thứ XV, nhưng chủ nhân là người nước ngoài (Hy Lạp, Armenia, Do Thái), và chỉ in sách bằng ngôn ngữ của họ. Đến năm 1587, Sultan Murat III mới ký một sắc lệnh chính thức cho phép bán loại sách Ả Rập in ở nước ngoài trên lãnh thổ của Đế Chế. Ibrahim Müteferrika (kẻ cải đạo, gốc Hung) là người Hồi Giáo đầu tiên mở nhà in năm 1727 tại Stamboul (Istanbul) để in sách bằng tiếng Ả Rập, nhưng bên ngoài lĩnh vực tôn giáo; để rồi sau khi xuất bản được khoảng 17 tác phẩm khoa học, nhà in phải đóng cửa năm 1742 vì sự phản đối bạo lực từ các phường hội của giới sao chép sách thủ công (copistes). Tuy nhiên, không có dấu vết nào về một đạo luật cấm đoán máy in và nhà in ban xuống từ Nhà Nước. Ý kiến trung dung, được cho rằng có xác suất đúng nhất, là nếu có sự chậm trễ, thì sự kiện này có thể được giải thích bằng các lý do tôn giáo, văn hoá, mỹ thuật (mỗi sách chép tay là một tiểu phẩm mỹ thuật độc đáo có thể đem trưng bày, hợp với thị hiếu của các gia đình giàu sang, vốn là lượng độc giả chủ yếu trên Đế Chế), hơn là chính trị. Hơn nữa, nếu có sự cấm đoán chính thức bằng pháp luật, hẳn Voltaire đã không ngần ngại nêu tên kẻ đã ký đạo luật, thay vì phải đặt ra một nhân vật tưởng tượng là Joussouf-Chéribi ^[2].

Thật ra, Đế Chế của Uthman chỉ là bối cảnh bên ngoài của văn bản được dịch dưới đây. Ở Voltaire (1694-1778), bài văn thể hiện thuật viết lách (vừa viết, vừa lách), mượn chuyện người để nói chuyện ta của ông. Bối cảnh bên trong mới là đối tượng đả kích thực sự của tác giả. Đương thời, trong nhận thức của đại chúng, Đông phương vẫn là một đề tài hấp dẫn, còn đầy nét huyền bí, khác lạ, tuy đã có vẻ tụt hậu so với phương Tây, trừ trong hai lĩnh vực quan trọng còn tệ hại ngang nhau là tôn giáo và chính trị. Ở Pháp, bất chấp đối kháng Nhà Nước - Nhà Thờ (Giáo Hội), cả hai bắt tay nhau trước đe doạ chung là bọn người mà đời sau gọi là «các triết gia (les philosophes)»^[3], trong đó Voltaire, Rousseau là những ngôi sao sáng chói.

Về tôn giáo, Voltaire quan niệm một Thượng Đế mà sự tồn tại được biểu lộ trong thế giới tự nhiên như nguyên lý tạo lập vũ trụ, hoàn toàn dựa trên tư tưởng thuần lý («L’univers m’embarrasse, et je ne puis songer que cette horloge existe et n’ait point d’horloger» – Les Cabales, 1772), chứ không phải trên sự tiết lộ của các tôn giáo mặc khải (Ki-tô Giáo, Hồi Giáo, Do Thái Giáo), một Thượng Đế của lý tính chứ không phải của đức tin hay phụng thờ. Vì vậy: một mặt, ông căm ghét sự cuồng tín ở các thiết chế tôn giáo đương thời (Giáo Hội, giáo quyền, giáo điều…); mặt khác, không có lý do gì để tin rằng ông đánh giá Ki-tô Giáo cao hơn Hồi Giáo, hoặc ngược lại. Về chính trị, đời sau cho rằng Voltaire đã có thể chấp nhận một nền quân chủ ôn hoà và tự do hơn, được «các triết gia» soi sáng.

Dù sao, với tuyên ngôn «Tôi viết để hành động = J’écris pour agir» và hành động là mệnh lệnh «Nghiền nát những bỉ ổi = Écrasez l'Infâme» (bỉ ổi = mê tín, cuồng tín, bất dung), ông giễu cợt những tồi tệ chính trị và xã hội, bênh vực những nạn nhân của sự độc đoán tôn giáo và chính trị trên đất nước ông, bằng mọi hình thức (thơ, văn, kịch, kiến nghị, tố cáo, châm biếm, đả kích, phỉ báng…), với những cái giá không nhỏ từng phải trả (đòn hội chợ ngoài đường, đối tượng của vài chiếu tống giam (lettre de cachet), nằm ngục Bastille 11 tháng, phải tránh khỏi Paris, phải trốn ra nước ngoài, nhiều tác phẩm bị tịch thu, cấm hoặc đốt… 

Khi mất năm 1778, Voltaire để lại hai dòng chữ sau: «Tôi ra đi, trong sự tôn kính Thượng Đế (với nghĩa ở trên), yêu thương bạn hữu, không oán giận kẻ thù, và căm ghét mê tín». Linh cữu của ông được đưa vào điện Panthéon năm 1791.

*

Chúng tôi, Joussouf-Chéribi², Quyền Quảng diễn Thánh Luật^[4] của Đế Chế Uthman Thần thánh do ơn trên của Thượng Đế, ánh sáng của mọi ánh sáng, người được ân sủng trong số bao kẻ được ân sủng, gửi đến mọi tín hữu sẽ đọc những dòng này, ngu độn và phúc lành. Vì Saïd-Effendi^[5], đại sứ của Thiên Môn^[6] trước đây tại một tiểu quốc tên là Frankrom^[7], nằm giữa Tây Ban Nha và Ý Đại Lợi, đã báo cáo với chúng tôi về công dụng độc hại của máy in, và sau khi đã thỉnh ý các hàng Giáo phẩm anh em^[8] của đế đô Stamboul^[9] về vấn đề này, đặc biệt là những tu sĩ khổ hạnh mà lòng cuồng nhiệt chống báng trí tuệ của họ người người đều biết, thì đối với Tiên tri Muhammad^[10] cũng như đối với Chúng Tôi, cần phải lên án, cấm chỉ, đưa vào sổ đen của quốc giáo^[11] cái phát minh máy in quỷ quái nói trên, vì những lý do nêu ra dưới đây.

    1° Sự dễ dàng truyền đạt tư tưởng này hiển nhiên là có xu hướng xua đuổi sự ngu dốt, vốn là nền tảng bảo vệ và duy trì sự trường tồn của mọi Nhà Nước có văn hoá.

    2° Trong số những tập sách được đưa từ phương Tây về, e rằng sẽ có một số quyển về nông nghiệp, về các phương tiện hoàn thiện kỹ thuật cơ khí, mà về lâu dài và trái với ý muốn của Thượng Đế, có thể đánh thức thần khiếu của nhà nông và nhà tiểu công của chúng ta, kích thích tay nghề và làm gia tăng sự giàu có của họ, rồi một ngày nào đó sẽ truyền cho họ cái cảm hứng thăng hoa tâm hồn, yêu thích công ích, vốn là những tình cảm hoàn toàn phản lại Thánh Giáo.  

    3° Cuối cùng, điều phải đến là chúng ta sẽ có những quyển sách lịch sử thoát ly mọi biến cố kỳ diệu, vốn luôn luôn giữ quốc gia ta xưa nay trong tình trạng ngu ngốc một cách hạnh phúc. Trong loại sách này, người ta có cả sự khinh suất là dám đánh giá mọi hành động tốt cũng như xấu, đề bạt công lý và lòng ái quốc, những điều rõ như đập vào mắt là trái với các đặc quyền của Bổn Dinh.

    4° Rồi với thời gian, dưới thứ lý cớ đẹp mã nhưng đáng bị trừng phạt là khai sáng con người và khiến họ trở nên tốt lành hơn, bọn triết gia khốn kiếp³ có thể sẽ đổ xô đến nhằm dạy cho chúng ta những đức tính nguy hiểm mà nhân dân lẽ ra không bao giờ được nghe nói tới.

    5° Chúng có thể, bằng cách gia tăng sự tôn trọng chúng dành cho Thượng Đế*, và in ra một cách đáng phỉ nhổ rằng Người hiện diện ở khắp nơi, trong mọi sự vật, làm giảm thiểu số lượng người hành hương đến Makkah (Mecca), gây thiệt hại lớn cho sự cứu rỗi linh hồn.

    6° Điều chắc chắn sẽ xảy ra nữa là, do đọc đi đọc lại các tác giả phương Tây từng nghiên cứu về sự điều trị các thứ bệnh truyền nhiễm và cách phòng tránh chúng, chúng ta sẽ có đủ dại dột để tìm cách bảo vệ mình khỏi dịch bệnh, nhưng đây lại là một xúc phạm khổng lồ chống lại mệnh lệnh của Đấng Quan Phòng.

Vì những lý do này và nhiều lý do khác nữa, vì sự gây dựng tín đồ, vì lợi ích cho linh hồn họ, chúng tôi cấm họ không bao giờ được đọc bất kỳ một quyển sách nào, nếu không muốn vĩnh viễn bị đày xuống địa ngục. Và, để tránh cho họ bị cái cám dỗ quái quỷ bắt phải tìm học, chúng tôi cấm mọi bậc bố mẹ dạy con cái mình đọc. Và, nhằm ngăn chặn mọi vi phạm pháp lệnh này, chúng tôi dứt khoát cấm họ suy nghĩ, nếu không muốn chịu những hình phạt tương tự; đồng thời ra lệnh cho mọi tín hữu chân chính phải tố cáo trước giáo phận và cơ quan địa phương của Nhà Nước ta bất kỳ ai có thể thốt ra bốn câu liên kết với nhau, từ đấy người nghe có thể suy diễn ra một ý nghĩa nào rõ ràng. Chúng tôi cũng ra lệnh rằng trong mọi cuộc trò chuyện, nhân dân phải sử dụng loại từ vựng không có ý nghĩa chi cả, theo đúng cách sử dụng ngôn từ truyền thống của Thiên Môn.

Và để ngăn chặn bất kỳ một ý tưởng lậu nào chui vào Thánh Đế Đô, chúng ta hãy đặc biệt giao cho vị Y sĩ trưởng của Hoàng Thượng, vốn sinh ra ở một vùng đầm lầy phía Tây Bắc; người từng giết bốn hoàng thân uy nghi của gia tộc Uthman^[12], kẻ quan tâm hơn bất kỳ ai khác trong sự nghiệp ngăn chặn bất cứ sự du nhập tri thức nào vào quốc gia ta; qua những dòng này, hãy trao cho Ngài toàn quyền ra lệnh bắt khẩn cấp mọi ý tưởng, được phát biểu bằng văn bản hoặc miệng lưỡi ở các cổng thành, trói gô tay chân ý tưởng đó lại, lôi cổ nó đến đây để Chúng Tôi giáng cho nó cái hình phạt nào Chúng Tôi thấy hả dạ^[13].

Làm tại Đại Dinh Đần Độn^[14],
ngày 7, tháng Muharram,
năm 1143, lịch Hijri^[15].