FRANCIS BACON:
NGƯỜI BÁO HIỆU PHƯƠNG PHÁP MỚI
(1969)

Tác giả: Robert Blanché*
Người dịch: Nguyễn Văn Khoa

*

Francis Bacon không phải là nhà hiện đại, trừ phi theo nghĩa rộng sau: ông là người chống lại chủ nghĩa Kinh Viện^[1]. Bacon là người của thời Phục Hưng¹, với sự phấn khởi đầy nhiệt tình, óc tưởng tượng xum xuê, song tinh thần phê phán lại yếu kém – những đặc điểm tổng quát đã để lại dấu ấn trên não trạng của thời đại này, vốn còn bị bao bọc trong không khí ma thuật và sự nhẹ dạ trước cái huyền diệu. Về Bacon, Spinoza* từng nói: «ông ta ăn nói lờ mờ và hầu như chẳng chứng minh gì cả, ngược lại, chỉ kể lăng nhăng»^[2]. Khi Anh quốc còn là thời thượng trên lục địa, thế kỷ XVIII đánh giá ông rất cao; còn người Anh thì thường xem ông là một trong các triết gia lớn của họ, và William Whewell* chẳng hạn còn đi xa hơn, đặt Bacon trên cả Descartes*. Dù vì lý do nào mà trân trọng ông đi nữa, biến Bacon thành một trong những nhà khởi xướng khoa học hiện đại chắc chắn là một sự quá đáng. Nhiều lắm chỉ có thể nói rằng ông là kẻ đã báo hiệu nó. Thật ra, Bacon đã có ý tưởng về một nền khoa học hiệu quả, thứ khoa học trong đó con người vừa là kẻ diễn giải, vừa là người «quản trị thiên nhiên»; ông đã nhấn mạnh trên tầm quan trọng của thử nghiệm, của việc «tra vấn thiên nhiên» để qua đó mà rút tỉa được những bí mật của tự nhiên; ông đã quan niệm việc nghiên cứu khoa học như một nỗ lực tập thể to rộng, và đã đề ra cương lĩnh của một thành quốc khoa học trong New Atlantis*. Thế nhưng cái lộ trình mà nền khoa học hiện đại tiến vào lại không giống chút nào với con đường đã được phác họa trong Novum Organum*. Chẳng có gì đáng ngạc nhiên cả. Đúng như Claude Bernard* đã lưu ý sau này: các nhà thí nghiệm đã xuất hiện trước những huấn điều về thí nghiệm, và những người thực sự phát minh ra phương pháp thực nghiệm như Galileo và Toricelli* đã thực hiện nó một cách đáng khâm phục, trong khi Bacon chưa bao giờ sử dụng được nó^[3]. Phương pháp của Bacon  là thứ thích hợp với, và vẫn còn hiệu quả phần nào cho cái mà thời trước ta gọi là lịch sử tự nhiên theo nghĩa rộng; nó không thích hợp với môn vật lý học theo nghĩa hiện đại của từ này. Robert Lenoble* gọi đây là một cuộc khởi hành sai hướng.

Bởi vì nếu Bacon chống đối khoa học của Aristotelês, tinh thần của ông vẫn còn luôn bị giam hãm trong cái khung tư duy của nhà bác học cổ đại. Về phương pháp của Aristotelês, Bacon đòi hỏi ta phải làm cho sự vận dụng nó chậm lại, phải điều chỉnh tốt hơn các giai đoạn, chứ không phải chủ yếu là thay đổi tuyến đường và hướng đi của nó. Cho dù ông tự hào đã hòa giải được chủ nghĩa kinh nghiệm với chủ nghĩa duy lý cũng vô ích: giống như con ong muốn hòa giải những phẩm chất của con kiến với các phẩm tính của con nhện, chủ nghĩa duy lý của ông chỉ biết có một thứ lý trí hoàn toàn lệ thuộc vào kinh nghiệm, rồi qua đó nó cố trừu tượng hóa ra những khái niệm mà thôi. Trong khi những người đặt nền cho khoa vật lý học hiện đại lại lấy nguồn hứng từ một thứ chủ nghĩa duy lý toán học con cháu của Platôn. Trong tư thế vừa là nhà kinh nghiệm chủ nghĩa, vừa là dân quốc đảo đồng hương, nghĩa là có mọi lý do để tỏ thiện cảm với Bacon, David Hume vẫn ghi nhận đúng đắn điểm yếu của Bacon khi phải đánh giá ông như triết gia, mặc dù rất khâm phục ông như nhà văn. «Bacon kém xa Galileo*, kẻ đồng thời với ông, và có lẽ cả Kepler* nữa. Bacon đã trỏ ra, từ đằng xa, con đường triết học đúng đắn; Galileo không những chỉ trỏ ra, mà còn dấn thân vào đấy, và đi được những bước dài. Bacon không có kiến thức gì về hình học; Galileo đã phục sinh môn học này, tự chứng tỏ là xuất sắc ở đây, và được xem là người đầu tiên biết áp dụng nó, song song với kinh nghiệm, vào khoa vật lý học một cách đầy hiệu lực»^[4]. Tất nhiên, Bacon cũng từng khuyên ta đếm, cân, đo, nhưng chỉ qua loa, như thể đấy là việc phụ: «đây chẳng qua là việc cân đo», và «việc đo đếm phải được xem đơn giản như phần phụ lục của vật lý học»^[5]. Như thế thì lại càng không có lý do gì để đề cập tới, trong tư tưởng của ông, một cấu trúc toán học của hiện thực. 

Một khuyết tật khác trong phương pháp của Bacon là ông đã hiểu từ công cụ, organon, theo nghĩa đen, và cho rằng có thể từ bên ngoài đưa vào tinh thần của nhà bác học một tập hợp những huấn điều mà sự áp dụng hầu như máy móc bảo đảm sẽ dẫn tới thành công. Giống như để vẽ một vòng tròn, nếu có compa tốt thì không cần phải khéo tay, «phương pháp khám phá khoa học mà tôi đề xuất kiến hiệu đến mức hầu như nó chỉ để chỗ rất ít cho sự sắc bén hay mạnh mẽ của trí thông minh, mà đặt mọi sự thông minh và hiểu biết hầu như trên cùng một mức độ», và «phương pháp tìm tòi khoa học của tôi đi rất xa trong việc bình quân sự thông minh và để rất ít chỗ cho sự xuất sắc cá nhân, bởi mọi việc đều được thực hiện nhờ những điều luật (préceptes) và chứng minh chắc chắn nhất»^[6]. Ở một giai đoạn nào đó của phương pháp, có thể là Bacon cũng cho phép lý trí thử dùng một vài giả thuyết, song chỉ như «đợt gặt hái đầu»^[7] trong khi chờ đợi một kết quả tốt hơn. Như vậy, ông là người đã khai trương loại nghiên cứu vô bổ của một thứ lô-gic quy nạp tìm mọi cách nhốt chặt phương pháp khoa học tự nhiên trong một hệ thống luật lệ (règles) chặt chẽ, như thể luật lệ có thể làm nảy sinh ra những ý tưởng mới và phong phú, như thể những khám phá vĩ đại nhất không phải là công lao của các thiên tài sáng tạo đã dám vượt ra ngoài những thủ tục đã trở thành lối mòn. 

Sau tất cả phần tiêu cực trên, hãy đặt vào phần đóng góp tích cực của Bacon là ông đã nhận thức được vài đặc tính của một phương pháp quy nạp lành mạnh. Bacon không chỉ đòi hỏi ta phải bắt đầu bằng việc gạt bỏ mọi tiên kiến, những «thần tượng»[^8] như ông gọi, rồi khuyến khích ta nhân lên những quan sát và thử nghiệm, ghi nhận chúng chính xác trên giấy, xếp chúng vào các «bảng phân loại». Và nhất là Bacon đã thấy rõ: 1) rằng nghiên cứu quy nạp phải được tiến hành chậm rãi, phải từ từ leo lên từng nấc của bực thang «định đề» (axiomes, ông gọi tất cả mọi định luật (lois) như thế, bất chấp mức độ tổng quát của chúng), và phải thay các «tiên đoán» vội vã bằng những «suy diễn» thận trọng; 2) rằng phương pháp quy nạp chỉ có tính xác chứng một cách tiêu cực: một sự kiện trái ngược là đủ để hủy hoại lập luận, trong khi sự tích lũy bao nhiêu trường hợp thuận lợi cũng không đủ để cho phép xác định nó; đấy là điều bắt buộc phương pháp này phải được xúc tiến bằng biện pháp loại trừ, và đặt thử nghiệm thánh giá (experimentum crucis)^[9] vào vai trò quyết định.       

Robert Blanché,
Sự Thiết Lập Phương Pháp Thực Nghiệm – Ch. 1
(L’Instauration de la méthode expérimentale – Ch. 1)
Trg: Phương Pháp Thực Nghiệm Và Triết Lý Của Vật Lý Học,
(La Méthode expérimentale et la philosophie de la physique,
Paris, A. Colin, 1969, tr. 37-41).

^[1] Xem trên trang mục Triết Học – Thế Kỷ 17 các bài liên quan khi có thể tham khảo. NVK

^[2] Nguyên văn, trong bức thư đầu gửi Oldenburg: «confuse loquitur et fere nihil probat, set [sed] tantum narrat». Xem: Baruch Spinoza, Opera, xb bởi Van Vloten và Land, II, tr. 6.

^[3] «Vả lại, tôi tin rằng các nhà thí nghiệm lớn đã xuất hiện trước những lời dạy về thí nghiệm, giống như nhiều diễn giả xuất chúng đã tự thể hiện trước loại chuyên luận về thuật hùng biện. Vì thế, ngay cả khi nói về Bacon, tôi thấy không được phép cho rằng ông ta đã phát minh ra phương pháp thực nghiệm, cái phương pháp mà Galileo và Toricelli đã thực hành một cách đáng khâm phục, trong khi Bacon chưa hề biết sử dụng nó» = «D’ailleurs, je crois que les grands expérimentateurs ont apparu avant les préceptes de l’expérimentation, de même que les grands orateurs ont précédé les traités de rhétorique. Par conséquent, il ne me parait pas permis de dire, même en parlant de Bacon, qu’il a inventé la méthode expérimentale; méthode que Galilée et Toricelli ont si admirablement pratiquée, et dont Bacon n’a jamais pu se servir». NVK. Xem: Claude Bernard, Introduction à l’étude de la médecine expérimentale (Paris, Garnier-Flammarion, 1966, tr. 86). RB.

^[4] David Hume, Histoire d’Angleterre, trad. Campenon, q. IV, 1839, tr. 619.

^[5] Francis Bacon, Novum Organum, I, 66 và 98 ; và De Dignitate, III, 4.

^[6] «But the course I propose for the discovery of sciences is such as leaves but little to the acuteness and strength of wit, but places all wits and understandings nearly on a level»… và «For my way of discovering sciences goes far to level men’s wit and leaves but little to individual excellence, because it performs everything by the surest rules and demonstrations» (Novum Organum, I, 61 và 122). NVK

^[7] Ibid., II, 20

^[8] Xem trên trang mục Triết Lý Khoa Học: Francis Bacon, Bốn Thần Tượng Cản Trở Tri Thức Khách Quan. NVK 

^[9] Xem trên trang mục Triết Lý Khoa Học: Francis Bacon, Thí Nghiệm Thánh Giá… khi có thể tham khảo. NVK