LM : 15-02-2023 Từ khoá : Dân chủ (Chính thể) – Athenai – 594-322 tCn

C2

ATHĒNAI VÀ CHẾ ĐỘ DÂN CHỦ

Tác giả : Nguyễn Văn Khoa

*

Chủng tộc Hy Lạp^[1] xưa sống trên một chuỗi thành phố được tổ chức như những quốc gia độc lập trải dài từ Âu sang Á châu. Trong số đó, mặc dù chỉ chiếm một không gian nhỏ bé, Athēnai^[2]* ở vùng Attikē*, với các khu Agora* và Akropolis* lịch sử (xem thêm ở phần Phụ Lục khi có thể tham khảo), là một chiếc nôi văn hoá hoành tráng trong lịch sử nhân loại, so với nhiều tập hợp chủng tộc khác rộng lớn hơn gấp bội ở phương Đông. Và chiếc nôi này chính là một thành tố, nếu không muốn nói là thành tố chính, đã hình thành nên nền văn minh phương Tây.

I – LÝ TÍNH VÀ DÂN CHỦ

Trong số những cống hiến của Athēnai cho loài người, quan trọng nhất là hai thành tựu vô giá của thành quốc, đó là tư duy lý tính – nền tảng của cả khoa học lẫn triết học hiện đại –, và thể chế dân chủ – bước đầu của mọi chế độ dân chủ về sau. Tuy nhiên, ngay tại Athēnai thời đó thì cuộc sống chung giữa lý tính với dân chủ không phải lúc nào cũng hoà bình, đằm thắm. Athēnai chính là nơi đã xử và hành quyết oan Sōkratēs – người được đời sau xem là triết gia đầu tiên; và nếu 66 năm sau, Aristotelēs đã không rời bỏ thành quốc kịp thời, có thể nền dân chủ Athēnai đã mắc tội với triết học thêm một lần nữa. Trong cả hai trường hợp, tội danh được nêu ra là «bất sùng tín»^[3], nghĩa là có những lời nói và hành động xúc phạm đến những vị thần mà thành quốc tôn thờ.

Danh sách khá dài những nạn nhân (hầu hết thuộc giới ngày nay ta gọi là trí thức)^[4] của «graphē asebeias» trong hai thế kỷ thứ V và thứ IV tại Athēnai đương thời nói lên: một mặt, liên hệ mật thiết giữa tôn giáo với chính trị tại đây; mặt khác, cuộc khủng hoảng của nền dân chủ ở thành quốc lúc bấy giờ, song song với nỗi khó khăn mà tư duy lý tính buộc phải đương đầu khi muốn vươn lên từ kho tín ngưỡng bình dân truyền thống.

Dù sao, vụ án Sōkratēs đã để lại một dấu ấn sâu đậm trong đời sống văn hoá, không chỉ tại Athēnai mà trên toàn cõi Hy Lạp cổ đại. Sau khi chết, Triết gia còn là đối tượng của khá nhiều hận thù và phỉ báng, điển hình là tập văn đả kích Buộc Tội Sōkratēs (Accusation of Socrates, khoảng 394-393, nay đã thất lạc) của một biện sĩ tên là Polykratēs. Ngược lại, một vài nhân vật mà dư luận đương thời xem là «học trò của Sōkratēs»^[5] cũng đã không ngần ngại bênh vực Ông bằng nhiều trước tác. Xenophōn* viết Sōkratēs Tự Biện Hộ Trước Tòa^[6] (The Apology of Socrates to the Jury, khoảng 385–382), và ghi lại những giai thoại về Sōkratēs trong Những Kỷ Niệm Đáng Ghi Nhớ (Memorabilia, khoảng 379-371); nhưng chỉ với Platōn mà biến cố này trở thành «huyền thuyết lập ngôn của triết học» qua bốn đối thoại do ông dàn dựng khoảng giữa 399-370, từ khi Sōkratēs biết mình bị truy tố (Euthyphrōn), cho đến khi Ông tự biện hộ^[7] trước tòa  (Apology of Socrates = Sōkratēs Tự Biện Hộ), từ chối vượt ngục (Critō), và cuối cùng uống độc cần chết trong tù (Phaedō).

Ngày nay, giới thiệu vụ xử Sōkratēs qua các tác phẩm trên là đặt nó trở vào bối cảnh lịch sử đương thời, để tìm hiểu ý nghĩa của bản án trong thế giới Hy Lạp xa xưa, rồi từ đấy rút ra một ý nghĩa nào đó cho kỷ nguyên của chúng ta. Vì thế, bài dẫn nhập thứ hai ở đây sẽ, một mặt, giới thiệu với quý độc giả sự hình thành và tiến triển của nền dân chủ đầu tiên của nhân loại từ thế kỷ thứ VI đến thế kỷ thứ IV ở Athēnai, và mặt khác, đối chiếu hai loại hình dân chủ xưa và nay, để từ sự so sánh này, cùng nhận thức được rõ hơn nữa bản chất của loại thể chế lý tưởng nhưng khó khăn được gọi là dân chủ.  

II - LƯỢC SỬ 272 NĂM DÂN CHỦ Ở ATHĒNAI (594–322)

Athēnai là thành quốc cha đẻ của «dân chủ», cả về mặt khái niệm lẫn mặt định chế. «Dēmokratia» được tạo lập từ sự hợp nhất «dēmos» – có thể dịch là «nhân dân» hay «dân chúng» –, với «kratein» (do từ «kratos», có nghĩa là quyền lực), có thể chuyển ngữ thành «trị vì». Nhưng ai là dēmos, và thế nào là kratein, đấy là cốt lõi vấn đề. Thường được ca ngợi trong quá khứ như mẫu mực (nền dân chủ đầu tiên, mà lại là dân chủ «thực sự», bởi vì «trực tiếp»), nền dân chủ ở Athēnai ngày nay là đối tượng của nhiều phê phán tiêu cực – một thay đổi tự nó đã nói lên sự tiến hoá về cả hai khía cạnh «tri» lẫn «hành» của nhân loại về dân chủ từ 26 thế kỷ nay.

Còn được lưu giữ tương đối đầy đủ bên cạnh bao trang sử khác đã mất của các sử gia đi trước như Hērodotos* xứ Halikarnassos (khoảng 484-425) và Thoukudidēs* (khoảng 460-400), có lẽ phần còn lại ở tác phẩm Hiến Pháp Thành Athēnai*  (Athēnaiōn Politeia = The Athenian Constitution, khoảng 330-323) của nhà bác học Aristotelēs (384-322) là xứng đáng được xem, và trên thực tế thường được dùng như tài liệu quy chiếu chính về 272 năm tiến hóa của nền dân chủ ở thành quốc này hơn cả, không kể một tác phẩm trùng tên khác, trước kia được gán cho Xenophōn, nhưng ít giá trị khoa học hơn^[8].

Trong mắt của giới nghiên cứu lịch sử, nhà chính trị và lập pháp Solōn^[9] (khoảng 638-558), người được kể là một trong bảy «hiền giả» của cổ Hy Lạp^[10], cũng chính là cha đẻ của nền dân chủ ở Athēnai. Tuy thật ra, với gốc gác quý tộc, Solōn không phải là một lý thuyết gia dân chủ kiên tín (trái với huyền thoại, ông không tin lắm vào cái gọi là «chủ quyền của nhân dân»); có lần bị chất vấn: «Thể chế nào là chế độ tốt nhất?», ông đã không trả lời rằng đấy là chế độ dân chủ như ta có thể giả định, mà hỏi vặn lại kẻ đặt câu hỏi: «Cho thành quốc nào và ở vào thời kỳ phát triển lịch sử nào?». Nhưng chính những cải tổ xã hội được xây dựng trên quyền lực pháp lý của ông ở Athēnai (594-593) đã đặt nền móng cho một chế độ dân chủ, dù chỉ tồn tại với tất cả hiệu lực trong vài năm ngắn ngủi (bởi từ 590 tình hình đã xấu đi đến mức thành quốc trở thành hầu như vô chính phủ), gần 100 năm sau còn được một nhà quý tộc khác là Kleisthenēs^[11] tin tưởng vẫn đủ vững chắc để giữ lại, và cải tiến thêm nhiều bước nữa.

1 - TỪ QUÂN CHỦ ĐẾN QUÝ TỘC

Nhưng hãy trở lại một phút với Athēnai và Attikē thời kỳ trước Solōn. Ở đây, cũng như ở nhiều nơi khác, quyền lực (kratos) nằm trong tay kẻ có đất và có phương tiện để bảo vệ đất đai, cụ thể là tầng lớp quý tộc địa chủ (eupatridēs, sn eupatrídai = eupatrids, well-born).  

Về cơ sở xã hội, gia đình (oikos = household) là đơn vị xã hội cơ bản, gồm có gia trưởng và những kẻ tùy thuộc tự do hay nô lệ, đồng thời cũng là đơn vị pháp lý giữ quyền làm chủ và kế thừa tài sản, là đơn vị canh tác nông nghiệp đối với những đại gia có ruộng cho nô lệ cày cấy. Nhiều gia đình có cùng một ông tổ, cùng chia sẻ một đối tượng thờ cúng, tập hợp thành thị tộc (genos, sn genē = clan). Rồi 30 thị tộc như thế tập hợp thành một hương tộc (phratria, sn ? = phratry), mỗi hương tộc tổ chức hằng năm một ngày lễ nhằm thu nhận và giới thiệu thành viên mới. Và cứ ba hương tộc như thế tập hợp thành một bộ tộc (phulē, sn phulai = tribe), do một tộc trưởng đứng đầu: đây là những tập hợp tự trị có đầy đủ các chức năng tôn giáo, hành chính và nhất là quân sự. Bốn bộ tộc đầu tiên của Athēnai là Geleontes, Hopletes, Argadeis, và Aegicoreis.

Về nhân sự, tất cả mọi chức vụ đều được đặt trên cơ sở dòng dõi và tài sản. Khởi thủy, các bộ tộc được đặt dưới quyền một vị Vua (Basileus* = King) mà nhiệm vụ chính là duy trì sự đoàn kết của bốn bộ tộc kể trên. Nhưng vương quyền bị giới hạn dần dần bởi các thị tộc lớn, trước tiên về mặt quân sự bởi một Thống Tướng (Polemarkhos, sn polemarchoi = Polemarch, War leader); sau đó, bằng một Thống Đốc (Arkhōn^[12] = Árchon, Magistrate, Ruler) do thị tộc Medontid áp đặt thêm (vào khoảng năm 1088) để lấy gần hết các quyền dân sự còn lại. Chế độ quân chủ từ từ nhường chỗ cho chế độ đại tộc: nhà vua danh nghĩa chỉ còn chức năng tôn giáo, rồi dần dà trở thành Giáo Trưởng (Arkhōn basileus), trong khi chức vị Thống Đốc vốn đã quan trọng lúc đầu ngày càng tăng thêm uy thế, trở thành Quốc Trưởng trên thực tế (Arkhōn epōnymos; eponymous = kẻ được lấy tên làm niên hiệu đặt cho năm trị vì); mặt khác, quyền trị vì mãn đời của nhà vua và các thống đốc đầu tiên cũng trở thành những nhiệm kỳ giới hạn thông qua bầu cử, cứ 10 năm (từ khoảng năm 753) rồi một năm (từ khoảng năm 680) một lần.                                                                       

Về định chế, hình thức chính quyền sơ khai này được củng cố, khi bộ ba nói trên tự bổ túc bằng sáu pháp quan nữa (thesmothetēs, sn thesmothetai = layers down of laws), với nhiệm vụ phụ tá xét xử. Cả chín vị này thực thi quyền nhà nước dựa trên một hội đồng bao gồm tất cả những thống đốc đã hết nhiệm kỳ gọi là Hội Đồng Trưởng Thượng (Areopagos* – do các từ Areios Pagos – vì họp trên Đồi Ares cạnh thượng thành Akropolis); trên thực tế, hội đồng này là thành lũy quyền lực của giai cấp quý tộc, có trách nhiệm cố vấn các thống đốc và bảo vệ luật pháp: xét xử những tội quan trọng như khinh thần, giết người; kiểm tra và giám sát công việc thành quốc như trừng phạt các quan chức cao cấp, phủ quyết những quyết định của Đại Hội Quốc Dân (Ekklēsia* = Ecclēsia, Assembly) khi cần. Mặt khác, việc các thống đốc đều được chỉ định do bầu cử xác nhận sự tồn tại của một thứ tập hợp những người có quyền đầu phiếu gọi là Đại Hội Quốc Dân này, dù lúc đó nó chỉ giới hạn vào thành phần quý tộc và địa chủ.

Đại khái, đấy là bộ mặt của hệ thống chính trị trước Solōn. Trong lịch sử, chế độ đại tộc dựa trên tập tục này đã biến chuyển chủ yếu nhờ hai yếu tố: chiến tranh và cuộc khủng hoảng ruộng đất.

2 – CON ĐƯỜNG DẪN ĐẾN VÀ CỦNG CỐ DÂN CHỦ:

      KHỦNG HOẢNG RUỘNG ĐẤT VÀ CHIẾN TRANH

a - Khủng hoảng ruộng đất

Yếu tố chính đã góp phần tạo ra chuyển biến chính trị về hướng dân chủ là cuộc khủng hoảng xã hội xuất phát từ vấn đề ruộng đất, thừa hưởng từ các thế kỷ trước và kéo dài cho đến khoảng giữa hai thế kỷ thứ VI và thứ V.

Mặc dù 80% dân số Athēnai sống nhờ nông nghiệp, chế độ đất đai của thành quốc mắc phải hai vấn đề nan giải: sự bất bình đẳng trong việc phân chia đất đai, và sự mất quân bình trong chế độ canh tác. Phần lớn ruộng tốt nằm trong tay một thiểu số quý tộc, được dùng để trồng cây ô-liu và nho, để lấy dầu hay làm rượu xuất khẩu; chỉ phần đất nhỏ và xấu được nông dân dùng để trồng lúa mì và nhất là đại mạch, trong tình hình dân số thành quốc ngày càng tăng bất kể chiến tranh; mặt khác, tình trạng thiếu thức ăn vì loạn lạc dẫn đến việc nhập khẩu lúa mì, càng làm giảm thêm giá bán nông sản nội hóa.

Để làm ăn, nông dân trở thành con nợ (hektemoros, sn hektomoroi = sixth-partners = kẻ phải vay mượn với lãi suất là 1/6 vụ mùa), ruộng đất bị cầm cố cho địa chủ; khi số nợ vượt quá giá trị giả định của mảnh ruộng thì họ mất đất và trở thành tá điền, nghĩa là phải đi cày thuê trên chính mảnh ruộng mới đây còn là của mình. Cuối cùng, trong thế kẹt bị bắt buộc phải tiếp tục vay mượn hầu sống còn, họ còn có thể bị dẫn đến họa phải cầm cố vợ con hay chính thân xác mình, không trả nổi thì mất quyền làm chủ cả bản thân, thực chất là biến thành nông nô (agōgimos, sn agogimoi = liable to seizure, vật địa chủ có thể chiếm hữu), nghĩa là trở thành tên nô lệ có thể bị xuất khẩu lao động ra ngoài thành quốc.

b - Chiến tranh

Mặt khác, Athēnai đã trải qua hai cuộc chiến tranh lớn nhiều đợt trong thế kỷ thứ V: cuộc chiến tranh tự vệ với Đế quốc phương Đông Persia* (492-490, 480-479, 477-449), và cuộc nội chiến bá quyền với thành quốc Sparta* (460-445, 431-404). Và tất nhiên cả ba đã mang đến những thay đổi quan trọng về mọi mặt trong đời sống của thành quốc, đồng thời quy định lâu dài sự phát triển lịch sử không chỉ của Athēnai mà còn của toàn khối Hy Lạp. m

Khi chiến tranh còn dựa chính yếu vào kỵ binh (hippeus, sn hippeis), giới quý tộc là thành phần duy nhất có khả năng cung cấp chiến mã, vũ khí cùng lương thực để thắng trận, và sau đó thao túng chính quyền. Nhưng khi nó xảy ra ở một mức độ rộng lớn hơn và kỵ binh không còn là lực lượng tham chiến duy nhất nữa, thì cơ sở yêu sách của giai cấp này cũng phải thu hẹp lại: một mặt, nhiều công dân sẽ có khả năng tự trang bị vũ khí để ra trận trong lực lượng bộ binh (hoplitēs, sn hoplitai, từ chữ hóplon, sn hópla = vũ khí, xem ảnh bên dưới), mặt khác, ngay cả những kẻ túng quẫn nhất cũng có thể bị động viên xuống các chiến thuyền ba tầng người chèo (trierē, sn triēreis)* đã được trang bị sẵn bằng phương tiện công cộng (xem ảnh bên dưới). Và tất nhiên là sau đó, tất cả đều có cơ sở để đòi hỏi tham gia vào chính quyền nhiều hơn và tương xứng hơn với sự đóng góp xương máu của mình, biểu hiện qua hai chiến thắng lịch sử trước quân xâm lược Persia trên bộ (trận Marathōn, năm 490) và trên biển (trận Salamis, năm 480).

Bộ binh hoplitēs	Ba tầng chèo

3 - TỪ HIẾN PHÁP DÂN CHỦ CỦA SOLŌN

 ĐẾN CHẾ ĐỘ BÁ VƯƠNG CỦA PEISISTRATOS

a - Hiến pháp Solōn (594-593)

Trong bối cảnh một cuộc khủng hoảng có thể dẫn đến bùng nổ xã hội đó, Solōn được bầu làm Arkhōn epōnymos (đầu tk thứ VI, nhiệm kỳ 594-593), tiếp nối sự nghiệp lập pháp của Drakōn^[13] (thế kỷ thứ VII), người đã thảo ra bộ luật viết^[14] đầu tiên cho thành quốc. Bắt đầu bằng một số biện pháp xã hội, cuộc cải cách của ông kết thúc bằng nhiều quyết định chính trị táo bạo. Tất cả được đời sau gọi chung là «hiến pháp của Solōn», hiến pháp viết đầu tiên đã đặt nền cho chế độ dân chủ của Athēnai, nhưng tất nhiên còn mang tất cả những hạn chế của thời đó (cụ thể: không có sự phân quyền cần thiết rõ ràng giữa lập pháp, hành pháp và tư pháp chẳng hạn).

Về xã hội, Solōn bắt đầu bằng việc giải quyết vấn đề đã trở thành khẩn cấp là tình trạng nợ nần ngút đầu có thể dẫn đến chuyện bán thân của nông dân, trong điều kiện không thể thực hiện được một cuộc cải cách ruộng đất sâu rộng hơn (phân phối lại ruộng đất, nghĩa là đụng chạm đến quyền sở hữu). Bằng đạo luật xoá nợ (seisachtheia, do seiein = gỡ, achthos = gánh nặng), ông hủy bỏ những món nợ chưa trả, phục hồi tự do cho những người đã thành nô lệ vì nợ, trả lại ruộng đất cho thành phần tá điền, hồi hương những công dân đã bị bán ra ngoài thành quốc làm nô lệ, ngăn cấm chuyện đem thân cầm cố trong các món nợ về sau, quy định mức tài sản tối đa bất chấp tính hợp pháp của điều kiện thụ đắc. Tất cả những biện pháp này đã trả lại cho thành quốc một giai cấp nông dân tự do.

Sau đó, Solōn chia xã hội Athēnai làm bốn tầng lớp, dựa trên cơ sở thu nhập từ lượng nông sản (lúa mì, dầu hay rượu) được đo lường bằng cùng một đơn vị chuẩn là medimnos (sn medimnoi, cho chất đặc) hay metrētēs (sn metrētai cho chất lỏng). Mức độ thu nhập hằng năm Arkhōn công việc thành quốc, nghĩa là một mặt, các địa vị chính trị, hành chính mà đương sự có quyền ra ứng cử, và mặt khác, nghĩa vụ quân sự phải cáng đáng (xem bảng tóm tắt bên dưới). Với biện pháp này, chế độ quý tộc dựa trên lý lịch nhường chỗ cho chế độ thị tộc tư sản.

Tầng lớp	Tài sản	Chức vụ có thể giữ
Pentakosiomedimnoi (thượng lưu)	≥ 500 Medimnoi	Làm Arkhōn,     Vào Hội Đồng Đại Biểu              Giữ tài chính
Triakosiomedimnoi (trung lưu) hoặc hippeis (sở hữu ngựa)	300-500 Medimnoi	Làm Arkhōn, Vào Hội Đồng Đại Biểu, Giữ tài chính, Vào kỵ binh
Diakosiomedimnoi (hạ lưu) hoặc zeugitai (sở hữu bò)	200-300 Medimnoi	Vào Hội Đồng Đại Biểu, Làm pháp quan, Giữ tài chính, Vào bộ binh
Thētes (bần cùng)	0-200 Medimnoi	Dự Đại Hội Quốc Dân, Vào tòa án Heliaia, Vào thủy binh

Về chính trị, sáng kiến chính của Solōn là dựng lên một định chế quyền lực khác gọi là Hội Đồng Thành Quốc (Boulē*),  thực chất là Hội Đồng Đại Biểu Bộ Tộc, bên cạnh Hội Đồng Trưởng Thượng còn giữ được khá nhiều quyền hành (giám thị và kiểm soát các công chức thành quốc, xét xử một số trọng tội). Dựa trên cơ sở xã hội là bốn bộ tộc cấu thành Athēnai, và mỗi bộ tộc có quyền đề cử 100 người tham dự, đây là một cơ quan lãnh đạo khá đông đảo, với 400 thành viên. Ngoài vai trò tư vấn và hành chính trên khắp lãnh thổ, Hội Đồng Thành Quốc hay Hội Đồng Đại Biểu có nhiệm vụ chuẩn bị cho các buổi họp của Đại Hội Quốc Dân.

Mặt khác, định chế sau cũng trở thành một thứ Đại Hội Quốc Dân đúng nghĩa hơn, vì mọi công dân nam trên 18 tuổi từ nay đều có quyền tham dự, kể cả những kẻ không có tài sản. Hơn nữa, với thời gian, khi sự triệu tập các đại hội trở nên thường xuyên, Đại Hội Quốc Dân đương nhiên trở thành định chế quyền lực cao nhất trên thực tế, nắm quyền quyết định cuối cùng trên mọi vấn đề quan trọng của thành quốc: chiến tranh hay hòa bình, xây dựng hệ thống luật pháp, chọn lựa và chất vấn các quan chức cao cấp của thành quốc sau mỗi nhiệm kỳ...

Một sáng kiến quan trọng nữa của Solōn là sự thành lập một hệ thống tòa án nhân dân (dikasterion, sn dikasteria = jury courts), như hình ảnh của Đại hội Quốc dân về mặt tư pháp. Biểu tượng và trung tâm của hệ thống này là tòa án Heliaia* mà ai cũng có thể bước vào trong tư cách thành viên của hội thẩm đoàn, không phân biệt mức độ tài sản – nghĩa là từ nay, mọi công dân đều có quyền xét xử và bị/được xét xử. Mặt khác, quyền tố tụng cũng được nới rộng ho boulomenos (cho bất cứ ai muốn, do động từ boulomai = muốn) – nghĩa là từ nay, bất cứ ai có đầy đủ quyền công dân và có ý muốn sử dụng quyền của mình, cũng có thể tự nguyện thay mặt chính quyền hay nạn nhân để truy tố kẻ phạm pháp trước pháp luật^[15].

Phiếu phán xử
(có tội: que ngang rỗng, vô tội: que ngang đặc)

VBT Agora cổ đại, Athens

b – Màn xen kẽ 52 năm bá vương (560-508)

Mãn nhiệm kỳ, sau khi nhận lời hứa cám ơn rằng công dân thành quốc sẽ bảo vệ bản hiến pháp mới trong mười năm, Solōn đi chu du thiên hạ hầu mở rộng thêm tầm hiểu biết. Athēnai lại rơi vào tình trạng khủng hoảng xã hội và chính trị, cụ thể là nạn phe đảng. Đảng^[16] đồng bằng (pediakoi, giới quý tộc địa chủ, dưới sự điều khiển của Lykourgos) đòi tái lập trật tự cũ, trong khi các đảng duyên hải (paraloi, thành phần trung lưu và thương gia hải cảng, do Megaklēs cầm đầu) và đảng cao nguyên (diakrioi, nông dân ở các vùng cằn cỗi và thị dân nghèo, do Peisistratos lãnh đạo) thi nhau đòi hỏi nhiều quyền lợi cục bộ hơn nữa. Từ năm 590, nạn tranh chấp phe đảng đã xấu đi đến mức thành quốc trở thành như vô chính phủ (anarchy, do an-arkhia = không có arkhōn, trong nhiều năm: 590, 586, 580, 579).

Cuối cùng, nhờ sự ủng hộ của nông dân và thành phần thị dân nghèo, Peisistratos mưu chiếm được thượng thành, rồi đảo chính^[17]. Mị dân, thủ đoạn nhưng cũng không thiếu bản lĩnh, Peisistratos mở ra thời kỳ bá vương (tyrannia^[18], từ 560 đến 527) và thực hiện được một số cải cách quan trọng trong nhiều lĩnh vực trước khi nhường chỗ cho hai con là Hippias* và Hípparkhos* cai trị (từ 527 đến 508). Mặc dù chủ yếu nhằm làm giảm uy thế của giới quý tộc và lấy lòng dân bên trong, đồng thời bành trướng thế lực thành quốc ra ngoài, chính những cải tổ của Peisistratos đã góp phần tạo điều kiện cho chế độ dân chủ tiến tới, và tạo cơ sở vật chất cho sự phát triển của thành quốc sau này. Nhưng Hippias chỉ nối nghiệp cha được 17 năm, do ngày càng trở nên tàn bạo (từ khi Hipparkhos bị ám sát năm 514 vì tư thù), phải dựa vào ngoại binh Thessalia* để níu giữ chính quyền. Cuối cùng, thị tộc Alkmaiōnidai* cộng tác với vua Sparta đẩy lui được quân Thessalia và lật đổ Hippias.

Ngay sau khi Hippias vừa bị đi đày, thành quốc lại phân hóa vì cuộc tranh chấp giữa Isagoras với Kleisthenēs. Cho rằng chế độ dân chủ có thể sẽ lây lan gây nguy hiểm cho cả vùng Peloponnēsos*, vua Kleomenēs I* xứ Sparta nghe theo phe quý tộc bảo thủ bản xứ, đưa Isagoras lên làm Quốc Trưởng. Isagoras trục xuất toàn thể dòng họ Alkmaiōnidai kình địch ra khỏi Athēnai, rồi sửa soạn triệt hạ luôn cả Hội Đồng Thành Quốc của Solōn. Rốt cuộc, nhờ sự nổi dậy của quần chúng, Kleisthenēs về lại thủ đô năm 507, đánh đuổi được quân Kleomenēs I, rồi lật đổ Isagoras để tái lập chế độ dân chủ.

4 – HIẾN PHÁP KLEISTHENĒS (507-506):
     CUỘC CÁCH MẠNG «BÌNH ĐẲNG»

Nếu Solōn là người đã đặt nền, Kleisthenēs (khoảng 570-508) mới là nhà chính trị đã định hình nền dân chủ Athēnai bằng cách thực hiện thêm một số cải cách. Có lẽ do nhận thức rằng sai lầm của Solōn trước hết là đã không thay đổi cách tổ chức thành quốc đủ sâu sắc để làm suy giảm thế lực của giai cấp quý tộc, hành động đầu tiên của Kleisthenēs khi lên nắm quyền Arkhōn epōnymos (cuối tk thứ VI, nhiệm kỳ 507-506) là tạo lập một cơ sở hành chính mới.

a - Cải cách hành chính

Theo trật tự từ thấp lên cao, từ nay thành quốc được tổ chức trên sơ đồ sau: mỗi công dân đều thuộc về một làng hay phường (dēmos, sn dēmoi; Athēnai có tất cả khoảng từ 139 đến 200 dēmoi), cứ ba hay bốn làng hay phường hợp thành một quận (trittus, sn trittues), ba quận thành một bộ lạc (phulē, sn phulai — từ nay xin dịch là bộ lạc thay vì bộ tộc, tương đương với tỉnh), và thành quốc có tất cả 10 bộ lạc, trong số đó có bốn bộ tộc huyết thống cũ và sáu tập hợp hoàn toàn theo yêu cầu hành chính. Như thế, cả vùng Attikē cổ có tất cả 30 quận, 10 đơn vị đầu thuộc vùng thành thị — gồm thủ đô Athēnai và vùng phụ cận (astu, màu xanh), 10 đơn vị sau thuộc vùng duyên hải (paralia, màu lá cây), 10 đơn vị cuối nằm ở vùng cao nguyên và nông thôn (mesogeia, màu xám, ảnh bên trái ở trên). Và điều quan trọng ở đây là 3 quận cấu thành mỗi bộ lạc  (bộ lạc Antiochis màu đỏ trong ảnh bên phải ở trên chẳng hạn) phải thuộc về 3 vùng địa lý khác nhau nói trên: một thành thị (màu xanh), một duyên hải (màu lá cây), và một cao nguyên (màu xám, ảnh bên phải ở trên).

Trong cách tổ chức này, làng hay phường (dēmos) là đơn vị hành chính và dân chủ nền tảng, có thể tự tổ chức đại hội để đưa đại diện vào Hội  Đồng Thành Quốc (lúc đầu qua bầu cử, sau do bốc thăm) và thực thi một số quyền cơ bản (về thờ cúng, an ninh, tài chính); người đứng đầu của loại đơn vị này phải lập danh sách của tất cả thành viên nam từ 18 tuổi, và ngay cả trong trường hợp di cư, mỗi ephēbos (sn ephēboi)^[19] vẫn tùy thuộc vào làng hay phường gốc, và phải khai báo để lấy pinakion (sn pinakia, thẻ căn cước công dân), hoặc khi nêu danh tính (chẳng hạn: tôi tên Sōkratēs, con ông Sōphroniscos, thuộc làng Alōpekē). Tuy nhiên, điều quan trọng là mỗi làng hay phường đều có thành viên hiện diện trong cả 10 bộ lạc, và nếu ảnh hưởng của một gia tộc đủ mạnh để thống trị riêng một làng hay phường nào đó trước kia, thì nay sẽ hoàn toàn bị phân tán và vô hiệu hoá trong cách tổ chức hành chính mới.

Thẻ căn cước

Pinakia - Các biển đồng nhỏ ghi căn cước (trên có ghi : tên công dân onoma, tên cha patronymikon, tên phường hay làng demotikon) VBT Agora cổ đại, Athens

Mặt khác, ở mức độ cao nhất là bộ lạc (phulai), sự tham gia vào công việc chung của thành quốc cũng được quy định dễ dàng và rõ rệt hơn. Mang tên 10 vị anh hùng Hy Lạp, các bộ lạc đều bình đẳng với nhau về quyền lợi và bổn phận. Về quân sự, mỗi bộ lạc có quyền đề cử hằng năm một tư lệnh (stratēgos, sn stratēgoi), đồng thời có nghĩa vụ đóng góp cho việc bảo vệ thành quốc một số lượng bộ binh và kỵ binh nhất định. Về chính trị, mỗi bộ lạc có quyền gửi 50 đại biểu và một viên chức tài chính vào Hội Đồng Thành Quốc (được chọn lựa ở mức độ làng trong số công dân trên 30 tuổi, và giới hạn vào ba tầng lớp cấp trên của Solōn), 600 ủy viên vào hệ thống tòa án Heliaia để được phân phối cho các vụ xử.

b – Kiện toàn các định chế chính trị

Về Hội Đồng Thành Quốc, số lượng ủy viên (bouleutai = councilors) không phải là khác biệt duy nhất với thời Solōn (50 x 10 = 500, so với 100 x 4 = 400 ). Ở đây, nguyên tắc bình đẳng được bảo đảm đến mức cao nhất: mỗi bộ lạc đều có quyền lãnh đạo thành quốc; mỗi ủy viên phục vụ trong một năm và không ai có thể phục vụ hai lần trong đời. Vì Hội Đồng Thành Quốc họp mỗi ngày (trừ ngày lễ và ngày kiêng), năm họp được chia ra làm 10 phần hay 10 nhiệm kỳ (prytaneia = prytany), mỗi nhiệm kỳ dài 35 hay 36 ngày, và đặt dưới trách nhiệm của một bộ lạc theo nguyên tắc luân phiên. Như vậy, ban lãnh đạo Hội Đồng gồm có 50 người trong số 500 ủy viên, và mỗi tháng lại có một ban mới; hơn nữa, người đứng đầu ban lãnh đạo này cũng được thay thế mỗi ngày.

Trong suốt 35 hay 36 ngày nắm quyền lãnh đạo thay mặt Hội Đồng Thành Quốc, 50 ủy viên đương nhiệm (prytanis, sn prytaneis) của bộ lạc cầm quyền túc trực ngày đêm tại một công thự dành riêng cho họ là phủ Tholos (xem ảnh bên dưới), cai trị thành quốc trên thực tế, không chỉ chủ yếu là lập pháp (đề bạt và soạn thảo luật lệ, triệu tập và điều khiển các buổi Đại Hội Quốc Dân) mà còn là hành pháp (tiếp sứ thần và thương thuyết, điều khiển công sự, tổ chức quân đội, quản lý tài chính), và tư pháp (xét xử, trừng phạt các công chức), với sự trợ giúp của khoảng 700 viên chức, kể cả 10 trưởng thượng (9 + 1 thư ký) và 10 tư lệnh quân đội.

Dinh Tholos, bên ngoài và bên trong (hình vẽ lại)
Tài liệu giáo khoa nước ngoài

Về hệ thống tòa án Heliaia, trên tổng số 6.000 viên chức do 10 bộ lạc cung cấp (trên cơ sở bắt thăm giữa các công dân tự nguyện trên 30 tuổi, dưới sự chủ trì của các trưởng thượng), sau khi tuyên thệ làm thẩm phán (dikastai), 5.000 người được chia đều cho 10 bộ lạc, 1.000 ủy viên còn lại được dùng như thẩm phán dự khuyết để lấp chỗ trống khi có sự vắng mặt. Mỗi phiên tòa Heliaia xử việc công dựa trên một hội thẩm đoàn chừng 500 người (heliastai), cũng do bắt thăm.

Thẻ ứng viên

Thẻ ứng viên để rút thăm vào các chức vụ. VBT Agora cổ đại, Athens

Về cơ bản, Đại Hội Quốc Dân cũng được củng cố, để thu hồi dần các đặc quyền đặc lợi, và vô hiệu hóa quyền phủ quyết của Hội Đồng Trưởng Thượng trước kia. Được triệu tập khoảng 40 lần mỗi năm trên đồi Pnyx (xem phụ trang), từ nay Đại hội nắm tất cả quyền hành trong mọi lĩnh vực: từ lập pháp (tương đối hạn chế vì chỉ có quyền biểu quyết các psēphismata) đến tư pháp (có quyền buộc tội và cả xét xử trong loại án liên quan đến an ninh thành quốc), nhưng chủ yếu là hành pháp (đối ngoại: quyết định chiến tranh hay hòa bình, thiết lập hoặc tham gia vào các liên minh, trao đổi sứ thần; đối nội: ban hành và sửa đổi hay thu hồi luật lệ, chỉ định người vào các chức vụ cao cấp nhất của thành quốc và kiểm tra công tác, ban hoặc tước quyền công dân^[20], quản lý toàn bộ nền tài chính...)

c - Những luật chơi nước đôi

Tự định nghĩa hiến pháp của mình như một cuộc cách mạng «bình đẳng» (isonomia) hơn là «dân chủ» (dēmokratia), ngoài việc kiện toàn nền móng dân chủ do Solōn để lại, Kleisthenēs còn định chế hóa một số biện pháp lẽ ra chỉ nên sử dụng một cách thận trọng và ít thường xuyên hơn.

Trước hết, để thể hiện ý chí bình đẳng đến mức gần như tuyệt đối, chế độ bầu cử được thay thế dần bằng chế độ rút thăm. Ở cấp bậc lãnh đạo, trừ vai trò tư lệnh quân đội (do bầu cử và có thể được tái cử nhiều lần), các chức vị khác của thành quốc đều được chỉ định bằng cách bốc thăm từ một danh sách những công dân có đủ điều kiện đảm nhận trách nhiệm. Biện pháp này không chỉ có phần tích cực: một mặt, nó vô tình quan trọng hóa thêm một vai trò tự nó đã quan trọng, và do đó, tạo uy thế áp đảo cho những tư lệnh nhiều tham vọng trước các vị trưởng thượng chỉ có nhiệm kỳ một năm do bốc thăm, dẫn đến nguy cơ quân phiệt, hoặc ngay cả cám dỗ lập nghiệp bằng con đường chiến tranh với các thành quốc láng giềng; mặt khác, nó cũng có thể vô tình đưa vào các cơ quan lãnh đạo của thành quốc một số kẻ bất tài hay bất hảo, nhiều khi cả hai.

Máy rút thăm

Kleroterion (dụng cụ rút thăm vào các chức vụ). VBT Agora cổ đại, Athens

Thủ tục rút thăm: Mỗi công dân có thể được trúng cử nhét thẻ ứng viên của mình vào một khe trên  kleroterion (sn klero-teria, hình  bên); tùy may rủi, thẻ này sẽ khiến rơi ra ở mặt bên kia một hòn bi trắng hoặc đen (được đề cử hoặc không trúng cử)

Để đối phó với trường hợp sau, tất cả mọi quy chế công dân cũng như mọi chức vụ công cộng đều phải trải qua một thủ tục thẩm tra gọi là dokimasia^[21], nhằm xác lập vừa tính cách công dân, vừa khả năng thực thi quyền lực và bổn phận mà quy chế xã hội hoặc chức vụ bao hàm. Một mặt, các ephēboi phải có hai đời trước bên cha và bên mẹ là công dân Athēnai, đồng thời có khả năng và sức khỏe để thi hành nghĩa vụ quân sự. Mặt khác, ngoài điều kiện công dân và tuổi tác, mọi công chức thành quốc từ thấp lên cao, bất kể do bầu cử hoặc bốc thăm, cũng đều phải có đủ khả năng (được giả định cho mọi người), đủ phẩm cách để phục vụ, và nếu nhận trách nhiệm tài chính, còn phải có thêm tài sản tương ứng.

Sau đó, để đề phòng những kẻ nguy hiểm cho chế độ dân chủ, phát vãng (ostrakismos = ostracism)^[22] được tiếp nhận như một thủ tục hợp hiến (khoảng năm 506) nhằm phòng ngừa bằng cách đày trước khỏi thành quốc trong vòng 10 năm một số phần tử «tai tiếng» (bị nghi là có khả năng phá rối trị an, có khuynh hướng độc tài, hay âm mưu lật đổ nhà nước).  Cụ thể, hằng năm một câu hỏi được nêu lên ở Đại Hội Quốc Dân sau prytaneia thứ sáu của Hội Đồng Thành Quốc, xem có lý do gì dùng đến thủ tục này chăng; trong trường hợp câu trả lời ở thể khẳng định, một Đại hội sẽ được triệu tập hai tháng sau để chỉ định đối tượng phát vãng: công dân nào bị chỉ định với từ 6.000 phiếu trở lên (6.000 là túc số, nghĩa là con số tối thiểu để cuộc đầu phiếu có giá trị) sẽ nhận được một ostrakon (sn ostraka, xem ảnh bên), và phải rời khỏi thành quốc trong vòng 10 ngày, tuy của cải không bị tịch thu và không mất quyền công dân, song nếu tìm cách trốn về trước 10 năm sẽ bị xử tử. Trên thực tế, nếu chỉ được sử dụng lần đầu vào năm 487, biện pháp này đã được sử dụng khá thường xuyên trong suốt thế kỷ thứ V cho tới khoảng năm 416.

Thẻ phát vãng

Ostraka ghi «Themistoclès, con của Neocles» (khg 490-460) VBT Agora cổ đại, Athens

5 – NGOÀI ĐẾ QUỐC, TRONG DÂN TÚY:
     HAI MẶT CỦA «THẾ KỶ PERIKLĒS» 

Sau Kleisthenēs*, nền dân chủ Athēnai xem như căn bản đã hình thành trong những nét chính, mặc dù còn được cải tổ thêm vài bước nữa bởi Đại Hội Quốc Dân, dưới sự dàn xếp nếu không muốn nói là thao túng của một nhà lãnh đạo tài ba song ít nhiều có khuynh hướng dân túy như Periklēs^[23]*. Trong bối cảnh Athēnai đã lột xác thành một cường quốc – hơn thế nữa, một đế quốc, trong không khí ngột ngạt của cuộc chiến tranh tự vệ với Persia chưa chịu kết thúc, và cuộc chiến bá quyền với Sparta đang nhen nhúm, chế độ dân chủ của thành quốc phải đương đầu với địch thủ cả bên trong lẫn bên ngoài biên giới trong phần lớn thế kỷ thứ V.

a - Từ Liên minh đến Đế quốc

Với hai chiến thắng ở Marathōn và Salamis, Athēnai không những chỉ bảo vệ được độc lập mà còn trở thành trung tâm của thế giới Hy Lạp, với sự ra đời của Liên Minh Dēlos* vào năm 477, tập hợp khoảng 150 đô thị đặt dưới sự lãnh đạo của thành quốc. Được xây dựng nhằm tự vệ trước họa ngoại xâm, Liên minh quân sự dần dà phát triển thành một liên bang chính trị lệ thuộc Athēnai về mọi mặt, từ quân sự đến kinh tế rồi văn hoá. Quan hệ đồng minh trở thành quan hệ bảo hộ (Athēnai bảo vệ các thành viên của liên minh đổi lấy đóng góp quân sự hoặc tài chính), rồi đế quốc. Sự tập trung quyền lực được thực hiện từng bước: ngân khố của Dēlos bị chuyển về thủ đô (năm 454), mọi thành viên phải sử dụng cùng một thứ tiền tệ và đơn vị đo lường như thủ đô (vào khoảng 450–446), và cuối cùng mất cả độc lập về quyền tư pháp (năm 445); mặt khác, uy quyền của Athēnai không còn được duy trì dựa trên đồng thuận nữa mà bằng vũ lực (mọi thử nghiệm ly khai đều bị triệt hạ).

Được sửa sang, kiến thiết đẹp đẽ sau hai lần bị tàn phá trong cuộc chiến tranh với Persia^[24] nhờ sự đóng góp tài chính của các vùng lệ thuộc, khu Agora và thượng thành Akropolis cùng với thủ đô Athēnai bước vào thời kỳ vàng son (pentēcontaetia = 50 năm vinh quang, từ của Thoukydidēs), nhất là dưới thời Periklēs liên tục làm Tư Lệnh quân đội (461-430). Thành quốc trở thành trung tâm chính trị, kinh tế, nghệ thuật, học thuật và triết học của cả thế giới cổ đại – «trường học của toàn khối Hy Lạp» (xem phụ trang) –, đồng thời cũng là trung tâm phát huy những thành tựu chính trị, văn hoá của Athēnai ra khắp bốn phương, cụ thể là mô hình dân chủ mà người công dân số một của Athēnai đã tự hào là «mẫu mực để nơi khác noi theo».

«Hiến pháp của ta không mô phỏng luật lệ của các xứ láng giềng; chúng ta là mẫu mực để nơi khác noi theo hơn là kẻ đi bắt chước. Chính quyền của ta gọi là dân chủ, bởi vì thành quốc không phải do một thiểu số mà do đa số [công dân] cai trị. Về luật pháp, nó mang lại phần công lý bằng nhau cho mọi người trong sự tranh chấp riêng tư; về địa vị xã hội, sự thăng tiến trong việc công tùy thuộc tiếng tăm về khả năng, cân nhắc giai cấp không được phép xen lẫn vào sự thẩm định công trạng; sự nghèo khó cũng không được phép cản đường tiến thân của bất cứ ai, hễ có khả năng phục vụ nhà nước thì điều kiện tăm tối của đương sự không hề là một trở ngại» ... «Tóm lại, tôi nói rằng, như một thành quốc, chúng ta là trường học của toàn thể khối Hy Lạp»^[25]…

Thật ra, nếu có sự mô phỏng hoặc áp đặt nền dân chủ đặc thù của Athēnai ở đôi nơi, các thử nghiệm này đều không đủ sức tồn tại lâu dài như thể chế mà chỉ để lại một số tín đồ tích cực, nghĩa là rốt cuộc, các nơi này chỉ nhập khẩu thành công cuộc tranh chấp dân chủ - quý tộc ngày càng quyết liệt của thành quốc bảo hộ. Kết quả là khi đe dọa ngoại xâm chưa lùi xa thì tham vọng bá quyền đã lại xuất hiện giữa hai cường quốc Hy Lạp đương thời, để cuối cùng nổ ra cuộc nội chiến Peloponnēsos lần thứ hai vào năm 431, một phần do những cam kết bảo hộ của mỗi bên đối với các thành quốc chư hầu^[26], phần khác do sự nghi ngại mưu toan can thiệp lật đổ từ bên trong của đối phương^[27].  

b – Những luật chơi dân túy

Ở Athēnai, tất cả những bổ sung về luật hiến pháp trong thế kỷ thứ V chỉ nhằm, một mặt, làm suy yếu giai cấp quý tộc hơn nữa, mặt khác, nhằm tăng cường sự tham gia trực tiếp của công dân vào các định chế dân chủ, đôi khi bằng cả những biện pháp có tính chất mị dân hay mua chuộc, và thường là không tính đến loại hậu quả tiêu cực có thể xảy ra về lâu dài.

Để triệt hạ địch thủ quý tộc, trước tiên mọi đặc quyền của Hội Đồng Trưởng Thượng đều bị tước hết, chỉ còn lại nhiệm vụ xét xử loại án sát nhân, song song với việc quản lý các đền thờ (khoảng 462-461), theo đề nghị của lãnh tụ Đảng Dân Chủ Ephialtēs*. Sau đó, ngay cả các công dân thuộc giai cấp hạ lưu (zeugitai) cũng được nhìn nhận có khả năng tham chính trong chức vụ arkhōn (khoảng 458-456), và cuối cùng, mọi công dân đứng ra cáng đáng việc công trong các định chế dân chủ (Hội Đồng Thành Quốc, toà án Heliaia và cuối cùng là Đại Hội Quốc Dân) đều được trả phụ cấp gọi là misthos (sn misthoi, bắt đầu từ khoảng 452-451)^[28] theo đề nghị của Tư Lệnh Periklēs.

Loại phụ cấp chót – misthos ekklēsiastikos – nhằm khích lệ sự có mặt ở Đại Hội Quốc Dân, cùng với một thứ trợ cấp xã hội khác – gọi là theōrikon^[29] – nhằm khuyến khích tham dự các buổi tế lễ hoặc hội diễn có tính chất tôn giáo hay giáo dục công dân tại hội trường Dionysos (xem ảnh ở phụ trang), thật ra chỉ là những biện pháp mua chuộc hòng lôi kéo thêm phe đảng để chiếm đa số. Tuy nhiên, muốn chi viện cho khoản tốn kém lớn lao này, nhà nước bắt buộc phải tăng thuế không ít trên thành phần quý tộc, đại thương và trung thương trong nước, đồng thời đòi hỏi các thành viên của Liên Minh Dēlos phải tăng gia đóng góp vào ngân quỹ chung, khiến số lượng người bất mãn ngày càng đông hơn, cả ở trong lẫn bên ngoài biên giới.

Để thúc đẩy dân chúng tham gia trực tiếp vào sự vận hành của chế độ dân chủ nhiều hơn nữa, loại biện pháp ho boulomenos («cho bất cứ ai muốn», tự nguyện) cũng được gia tăng, vô tình tăng cường cùng lúc uy thế của Đại Hội Quốc Dân, trong hoàn cảnh Ekklēsia có nhiều người đến góp mặt hơn, song thực tế lại rất ô hợp và dễ bị lung lạc, trình độ hiểu biết thấp mà tinh thần đấu tranh ngày càng triệt để, thậm chí có thể nói là cực đoan.

Vào khoảng 432, Đại Hội Quốc Dân thông qua đạo luật xem asebeia (xúc phạm tới thần thánh bằng lời nói hay hành động) như tội chống lại thành quốc, và cho phép mọi công dân truy tố trước tòa án bất cứ ai không công nhận thần linh, hoặc công khai truyền bá những tư tưởng không chính thống về các thiên thể. Ra đời từ đề nghị của nhà bói toán Diopeithēs^[30], graphē asebeias không ngừng gây tác hại trong giới ngày nay gọi là trí thức trong hơn 100 năm, nếu nhìn vào danh sách các nạn nhân ngoại kiều hay công dân thành quốc bị kết án³, với những số phận khác nhau, từ Anaxagoras (năm 432) đến Aristotelēs (năm 323).

Sau đó, một thủ tục công tố khác gọi là graphē paranomōn^[31]  cũng được đưa vào thực hành từ năm 416: mọi công dân đều có quyền đưa một dự luật hay một đạo luật đã được ban hành trong vòng một năm ra trước tòa án Heliaia xin xem xét hầu hủy bỏ, nếu cảm thấy nó trái với hiến pháp hay tập tục. Trong trường hợp này, dự luật (probouleuma) nào được tòa án trên đánh giá là chính đáng, có thể xem như đã được thông qua luôn, không cần phải trở lui trước Đại Hội Quốc Dân; ngược lại, đạo luật (nomos, sn nomoi hay psēphisma, sn psēphismata)¹⁴ nào bị xem là trái với hiến pháp hay tập tục sẽ bị hủy bỏ, đồng thời kẻ đã đề xuất nó cũng như người chủ trì buổi họp Ekklēsia đã cho nó thông qua sẽ bị nghiêm phạt. 

Một thủ tục công tố thứ ba gọi là eisangelia (bá cáo)^[32] cũng được thừa nhận khoảng cùng thời điểm, cho phép mọi công dân công khai truy tố trước Đại Hội Quốc Dân một viên chức nhà nước hay một công dân bị xem là đã có những hành vi gây thiệt hại cho thành quốc (tham nhũng, mưu loạn, phản bội). Trong trường hợp hồ sơ kết tội được Đại Hội Quốc Dân xác nhận, Hội Đồng Thành Quốc có nhiệm vụ soạn thảo bản án và đề nghị hình phạt (thường là án tử hình hoặc mất quyền công dân), sau đó, Đại hội sẽ đích thân xử tội phạm hoặc chuyển tất cả hồ sơ cho tòa án Heliaia xét xử.

c – Phiêu lưu quân sự & Khủng hoảng chính trị

Nhưng bất chấp những biện pháp trên, nền dân chủ Athēnai rơi vào một cuộc khủng hoảng trầm trọng vào năm 415.

Nghe lời stratēgos Alkibiadēs^[33], Đại Hội Quốc Dân cho phép mở thêm mặt trận Sicily để cứu trợ đồng minh là Egestē đang bị Selinous với Syrakousai bên phía Sparta đe dọa. Đoàn quân viễn chinh chưa kịp lên đường thì xảy ra chuyện các trụ tượng thần Hermēs (herma, sn hermai^[34], xem ảnh bên cạnh) bị xúc phạm; nhiều nhân chứng quả quyết (vu cáo?) đã trông thấy tướng Alkibiadēs cùng đồng bọn đang đập phá các trụ tượng, đồng thời còn giễu cợt nhại những nghi thức thiêng liêng trong bí quyết Eleusis^[35]* trong tình trạng say khướt.

Tuy tuyên bố sẵn sàng ra trước tòa trả lời, Alkibiadēs không bị xử trước khi đi, nhưng chưa kịp đến đích thì lại bị kết tội báng thần và triệu về Athēnai xét xử (năm 414); Alkibiadēs, vị tướng lĩnh trẻ và bản lĩnh nhất thành quốc, đào ngũ theo địch, cuối cùng bị kết án tử hình khiếm diện. Để trả thù, Alkibiadēs thuyết phục Sparta vừa ra quân cứu Syrakousai, vừa đồng thời đổ bộ chiếm Dekeleia trong vùng Attikē để gây áp lực, trước khi bỏ sang hàng Persia. Sau gần hai năm chiến trận, cuối cùng cuộc viễn chinh kết thúc trong thảm bại với những tổn thất khổng lồ (khoảng 200 chiến thuyền bị địch tiêu hủy, 12.000 công dân Athēnai trên tổng số 50.000 quân liên minh tử vong).

6 - CHIẾN BẠI VÀ CUỘC HỒI SINH NGẮN NGỦI

a - Cuộc đảo chính quý tộc năm 411

Cả thành quốc bàng hoàng, nhốn nháo trước tin đại bại với tổn thất nhân mạng bằng nửa số thiệt hại trong nạn dịch hạch 15 năm trước^[36], và trước nguy cơ chiến bại. Năm 412, sau khi Alkibiadēs bắn tin từ Persia rằng đế quốc cựu thù này sẵn sàng giúp Athēnai cứu vãn tình thế nếu trở lại chế độ đại tộc, phe quý tộc ráo riết chuẩn bị một cuộc đảo chính với hai chương trình hành động, ở Athēnai và ở Samoa, nơi đóng binh của hải quân (bộ phận mạnh nhất quân đội).

Ở Athēnai, trong cơn bấn loạn và dưới áp lực của nhóm tướng lĩnh đảo chính cùng với các hetairies^[37] quý tộc, Ekklēsia quyết định thay Boulē (đã tỏ ra hoàn toàn bất lực trong suốt cuộc khủng hoảng hermai) bằng một Ủy Ban Sơ Bộ gồm 10 probouloi, nhằm xúc tiến công việc hằng ngày. Sau khi tự bổ sung thêm 10 thành viên nữa, Ủy Ban này triệu tập Đại Hội Quốc Dân, hủy bỏ mọi phương tiện hành động của chế độ dân chủ, và cuối cùng giao chính quyền cho 5.000 công dân có khả năng tự trang bị vũ khí nhất để tiếp tục cuộc chiến đấu. Ekklēsia thu hẹp này tiến cử 100 người có đủ uy tín để thảo một bản hiến pháp khác, rồi sau đó giao chính quyền lại cho một Hội Đồng 400 thành viên mới (Hoi Tetrakosioi, trên cơ sở mỗi người đề nghị thêm ba thành viên, 100 + 300 = 400 người). Ở Samoa, cuộc đảo chính gặp trở ngại bất ngờ là quân đội vẫn trung thành với chế độ dân chủ. Với sự hỗ trợ của phe dân chủ địa phương, quân sĩ hạ bệ tất cả các tướng lĩnh có khuynh hướng quý tộc, giao quyền chỉ huy lại cho bốn stratēgoi Thrasyboulos*, Thrasyllos*, Leon* và Diomedōn*. Trong chương trình hành động của phe đảo chính, bốn tướng còn lại chỉ giữ quyết định gọi Alkibiadēs về Samos để tiếp tục cuộc chiến.

Các diễn biến trên đủ mạnh để đánh thức nhiều hetairoi dân chủ ở thủ đô, trong tình hình phe quý tộc cũng bị phân hoá thành hai khuynh hướng cực đoan (do Kritias* cầm đầu) và ôn hoà (dưới sự chỉ huy của Thēramenēs), chống đối nhau gay gắt. Hội Đồng 400 chỉ sống qua bốn tháng hè năm 411, rồi bị quân đội nổi lên dẹp bỏ, giao trả quyền hành về cho Ekklēsia 5.000. Sau khi một số lĩnh tụ quý tộc cực đoan như Phrynichos bị ám sát, Ekklēsia 5.000 cũng tan rã. Hội Đồng Thành Quốc dân chủ được tái lập ngay từ cuối năm 411, nhưng lệnh ân xá cho bộ phận công dân và quân đội đã tham gia hay ủng hộ cuộc đảo chính chỉ được ban hành vào năm 405, quá trễ để tìm lại đồng thuận trước nguy cơ chiến bại.

b - Từ chiến bại đến hồi sinh

Dưới quyền chỉ huy của Alkibiadēs và Thrasyboulos, hải quân Athēnai còn chiến thắng được vài trận lớn như ở Kuzikos (năm 410), nhưng Ekklēsia vẫn tiếp tục đè nặng lên chiến cuộc với những quyết định mị dân của một đa số mê muội: năm 406, sau khi thua một trận nhỏ tại Notion, Alkibiadēs không được bầu làm stratēgos lại, nên bất mãn rời bỏ thành quốc; trong tình hình đó, sáu tướng lĩnh hải quân tài ba khác cũng bị hành quyết vì tội báng bổ thần thánh³², bất chấp chiến thắng bất ngờ của họ trong trận Arginousai. Với một quân đội đã cạn nhân tài và mất tin tưởng, Athēnai nay phải đương đầu với một địch thủ được sự hỗ trợ tài chính của Persia. Tướng Lysandros* của Sparta trấn giữ vùng eo biển Hellē[38] (đường vận lương của Athēnai), buộc các chiến thuyền địch phải giao chiến và phá hủy phần còn lại của hải quân Athēnai trong trận đánh ở Aigos Potamos (Aegospotami, năm 405): 168 chiến thuyền bị đánh chìm, từ 3.000 đến 4.000 quân sĩ bị bắt, stratēgos Konōn bỏ trốn sang đảo Kypros.

Bị bao vây, năm 404 Athēnai đầu hàng trước sự đe dọa của nạn đói và bệnh dịch. Korinthos* và Thēbai* muốn san bằng thành quốc bại trận và bắt dân chúng bán làm nô lệ. Nhưng Sparta chỉ đòi hỏi Athēnai phải giải tán Liên Minh Dēlos, từ bỏ mọi đất đai đã chinh phục được ngoài biên giới, giới hạn lực lượng hải quân vào khoảng mươi chiến thuyền, phá bỏ hai tường thành nối liền thủ đô với cảng Peiraieus (xem ảnh bên dưới)[39], và chịu sự áp đặt một chính quyền quý tộc tay sai đời sau gọi là chính quyền «Ba Mươi Bạo Chúa» (hoi Triákonta), trong đó có Charmidēs* và Kritias là hai nhân vật cho là học trò của Sōkratēs. Dựa trên quân phòng trú Sparta và 300 cận vệ, tập đoàn cai trị này thu hẹp cơ  sở chính trị của nền dân chủ thành quốc (chỉ còn chừng 3.000 công dân có quyền đầu phiếu, giữ vũ khí và hy vọng được xét xử trước tòa án), chỉ định một hội đồng 500 người để soạn thảo luật lệ, một ủy ban 10 người đặc trách vùng cảng Peiraieus cứng cổ, rồi bắt đầu trấn áp các phe đối lập, cả trong nội bộ phe quý tộc (giết Thēramenēs) lẫn phía dân chủ: ngoài việc giam giữ và tịch thu tài sản của những công dân đã chống lại cuộc đảo chính năm 411, còn giết hại và đày ải khoảng 1.500 và 5.000 người khác[40].

 

      

Hai tường thành nối liền Athēnai với cảng Peiraieus
                           Tài liệu giáo khoa nước ngoài

Năm 403, tướng Thrasyboulos cầm đầu một nhóm quân lưu vong trở về chiếm lại Phylē (giữa Attikē với Boiōtia*); cuộc kháng chiến lớn mạnh mau chóng, đẩy lui được quân trú phòng Sparta, giải phóng cảng Peiraieus, đánh tan quân quý tộc và giết được Kritias. Phe cầm quyền phải chạy sang Eleusis chờ viện binh của Sparta; nhưng vua Pausanias I xứ này lại đến với ý định chấm dứt cuộc nội chiến giữa «dân cảng» với «dân phố» ở thành quốc cựu thù, hầu rảnh tay đối phó với cựu đồng minh Thēbai ngày càng hùng mạnh và đầy tham vọng. Sau khi thắng Thrasyboulos một trận nhỏ, Pausanias I thương lượng: chế độ dân chủ được tái lập ở Athēnai; ngược lại, phe quý tộc được phép di cư sang Eleusis, đồng thời Thrasyboulos phải chấp nhận tổng ân xá và ban hành đạo luật hòa giải: «Phải có tổng ân xá cho tất cả mọi người sau những biến cố đã qua, trừ 30 thành viên trong hội đồng, 10 ủy viên trong ban đặc quản vùng cảng, 11 giám viên ngục thất và các công chức khác ở Peiraieus, và ngay cả những người này nữa, trong trường hợp họ biện giải được cho những việc họ đã làm theo đúng thủ tục thường lệ»[41].

7 – TỪ DÂN CHỦ SUY ĐỒI
      ĐẾN CON ĐƯỜNG TIÊU VONG

Rốt cuộc, Athēnai chỉ mất quyền tự chủ và chế độ dân chủ trong một năm, nhờ một sự kiện khá bất ngờ: chính quyền quý tộc của thành quốc đồng chủng tuy khác huyết thống[42] Sparta đã ứng xử với kẻ chiến bại một cách vừa tình nghĩa vừa khôn ngoan hơn cả cách Ekklēsia «dân chủ» của Athēnai đã đối xử với nhiều đồng minh nổi loạn nhưng không may thất bại[43] trong Liên Minh Dēlos.

a - Bánh xe lịch sử

Về chính trị liên Hy Lạp, nửa đầu thế kỷ thứ IV được đánh dấu bởi sự luân phiên giữ ưu thế giữa ba cường quốc Sparta, Thēbai và Athēnai, do một sự tuần tự thay đổi đồng minh hoàn toàn cơ hội chủ nghĩa, và cuối cùng có lợi cho Athēnai. Trong tình hình Persia còn tiếp tục đe dọa, nhất là từ sau khi Sparta công nhận sự thống trị của đế chế này trên vùng Ionia ở Tiểu Á bằng hòa ước nhục nhã mà tướng Antalkidas đã ký với Vua Artaxerxes II năm 386, Athēnai thuyết phục được một số tiểu quốc bất mãn với Sparta cùng tiến đến một tập hợp đồng minh khác vào năm 378 dưới hình thức gọi là Hội Đồng Đồng Minh (Synedrion). Để tránh khuynh hướng đế quốc của Liên Minh Dēlos trước kia, mỗi đại biểu đều có một phiếu trong hội đồng này, trừ Athēnai không có mặt. Nhưng Hội Đồng Đồng Minh phải thương lượng với Ekklēsia và Boulē của thành quốc như đối tác trên mọi vấn đề tương quan, trên cơ sở bình đẳng. Nhờ kết hợp này, Athēnai dần dần lấy lại được phần nào thế lực cũ và sự thịnh vượng xưa, tuy ngân quỹ nhà nước vẫn luôn luôn thiếu hụt.

Tuy nhiên, từ khi ưu thế của Sparta chấm dứt với chiến bại trong trận Leuktra trước tướng Epameinōndas* của Thēbai (năm 371), rồi nhất là từ khi liên minh Athēnai với Sparta tuy không thắng nổi Thēbai song cũng giết được Epameinōndas trong trận Mantineia (năm 362), thành quốc lại đòi hỏi các đồng minh phải cống nạp. Các định chế dân chủ của Athēnai có tài chính để hoạt động thêm một thời gian nữa; nhưng sự bất mãn và nổi loạn của các tiểu quốc lại bắt buộc thành quốc phải cất quân đánh dẹp, tái lập chế độ klērouchia (cleruchy)[44] trên đất đồng minh, khiến sự chống đối ngày càng lan rộng rồi tập hợp thành đủ thứ liên minh lớn nhỏ, trong khi đó một đế quốc khác, gần hơn cả về địa lý lẫn văn hóa nên còn nguy hiểm hơn gấp bội, đang lặng lẽ vươn lên trong khu vực.

Hình thành từ khoảng giữa thế kỷ thứ VIII và thứ VII, Makedonia* là một vương quốc nửa Hy Lạp[45]  xuất phát từ những cuộc di dân từ vùng Peloponnēsos. Với một nhà nước tập quyền, Makedonia bắt đầu chính sách bành trướng từ giữa thế kỷ thứ IV, rồi lấy cớ tập hợp khối Hy Lạp nhằm chống Persia hữu hiệu hơn, vua Philippos II* (359-336) lần lượt thôn tính các thành quốc ở Âu châu. Bất chấp loạt diễn từ thống thiết[46] của Dēmosthenēs* nhằm tố cáo tham vọng của nhà vua, Athēnai đã không thức tỉnh kịp thời hầu tập hợp một lực lượng đủ mạnh để kháng cự: quân Makedonia đánh tan liên minh Athēnai - Thēbai tại Chairōneia trong vùng Boiōtia (năm 338); Philippos II buộc Athēnai phải đứng vào Liên Minh Korinthos do Makedonia điều khiển, và bắt Thēbai từ bỏ mọi tham vọng trong vùng Boiōtia.

Trong lịch sử cổ đại, chiến thắng này chấm dứt thời đại thành quốc độc lập tự chủ của cả thế giới Hy Lạp nói chung, của Athēnai nói riêng. Từ đây thành quốc này chỉ còn là chư hầu của đế quốc Makedonia, ngày càng bành trướng với hoàng đế kế nghiệp Philippos II là Alexandros III*, cho đến khi kẻ chinh phục lớn nhất thời cổ đại này cũng qua đời năm 323, thì đế quốc của Alexandros Đại Đế lại nổ tung thành các vương quốc Makedonia, Ai Cập, Syria... ít nhiều chịu ảnh hưởng của nền văn hóa Hy Lạp (khoảng 280). Thay vì tàn tạ, văn minh Hy Lạp lại tỏa sáng tại các thành phố Đông phương rực rỡ không thua Athēnai thời vàng son mấy như Pergamon, Antiokheia, và nhất là Alexandreia (Ai Cập). Để rồi cuối cùng, khi đế quốc Roma chiếm lĩnh được cả vùng Đông phương Hy Lạp hoá[47] này và sáp nhập toàn bộ khối Hy Lạp trong các thế kỷ II và I, kẻ thống trị cũng bị ảnh hưởng sâu sắc của nền văn hóa mà họ đã chinh phục, và sẽ tự góp phần phổ biến nó khắp thế giới cổ đại theo bước chân bành trướng của mình.

b - Một Ekklēsia «sặc mùi rượu và có nét điên»

Nhưng hãy trở lại với nền dân chủ của Athēnai từ sau khi được tái lập vào năm 403. Các định chế chính như Ekklēsia, Boulē, Heliaía vẫn tiếp tục tồn tại qua suốt những bước thăng trầm của lịch sử nói trên, với xu hướng phát triển đã rõ nét từ cuối thế kỷ thứ V. Tuy nhiên, những khủng hoảng từ trước chiến bại, và công cuộc tái lập chủ quyền cùng với nền dân chủ của thành quốc sau mốc đó, đã tạo nên một ưu thế chính trị mới cho các thành phần nghèo khó nhất Athēnai ở thành thị và chung quanh các hải cảng (tiểu nông, tiểu công, tiểu thương, phu khuân vác, thủy thủ...); bị hấp dẫn bởi phụ cấp misthos ekklēsiastikos, họ tham gia đông đảo vào Ekklēsia, khiến những quyết định của Đại Hội Quốc Dân ngày càng trở nên triệt để, nếu không muốn nói là cực đoan. Bị mê hoặc bởi loại diễn giả mị dân và trong hoàn cảnh không còn đối lập quý tộc, các «nhà dân chủ cơ sở» vứt bỏ mọi khuyến cáo của Hội Đồng Thành Quốc, trực tiếp xử lý những vấn đề tư pháp lẽ ra phải chuyển cho Heliaia, và nhân lên gấp bội những sắc luật mâu thuẫn không thể áp dụng.

Trước tình hình loại hồ sơ truy tố những quyết định trái luật hoặc viên chức phạm pháp ngày càng chồng chất ở tòa án Heliaia, biện pháp đối phó duy nhất của chế độ dân chủ đã chuyển hóa thành dân túy, thành thứ chính quyền của đám đông hỗn loạn ở Athēnai[48], là sự thành lập một đội ngũ luật gia (nomothētes, sn nomothētai) để xử lý mớ bòng bong gọi là luật pháp của thành quốc. Từ nay, một quyết định của Ekklēsia (psephisma) chỉ có thể hủy bỏ một sắc luật đồng đẳng khác, chứ không thể mâu thuẫn với, và do đó, không thể thay đổi hay hủy bỏ một đạo luật (nomos) đã ban hành; chỉ có tập thể các nomothētai mới có quyền năng này. Nhưng sáng kiến muộn màng trên không cứu vãn được hình ảnh của Đại Hội Quốc Dân trong ý thức của người đương thời, ít ra là ở giới trí thức. Đối với kịch tác gia Aristophanēs*, những sắc luật của Ekklēsia đều «sặc mùi rượu và có nét điên»[49]. Còn Aristotelēs thì ám chỉ khối các nhà dân chủ siêng năng và tích cực nhất ở Đại Hội Quốc Dân nhờ hưởng trợ cấp misthos ekklēsiastikos như «những thùng tham thủng đáy»^[50] không hơn không kém.

 

Một Ekklēsia «sặc mùi rượu và có nét điên»
Biếm họa phóng tác của Ngọc Vy

Rốt cuộc, khi chế độ dân chủ bị đế quốc Makedonia hủy bỏ hoàn toàn cùng với bản hiến pháp của Kleisthenēs vào năm 322, Athēnai đã chỉ mất đi phần cơ thể già nua bệnh hoạn sau gần 200 năm tồn tại, nhưng vẫn trao truyền được cho bao đời sau – ở một mức độ rộng lớn hơn, thông qua những kẻ chiến thắng quân sự song lại bị kẻ chiến bại chinh phục về mặt văn hóa^[51] – phần sinh động và tinh anh nhất trong tài sản tinh thần của thành quốc: tư duy lý tính và tinh thần phê phán, như nó đã được thể hiện trong những bước đầu của triết học, khoa học, và nghệ thuật Hy Lạp, v.v…

III - DÂN CHỦ : XƯA VÀ NAY

Thành thử, khi bộ ba thi sĩ, chính trị gia và biện sĩ Melētos*, Anytos* và Lykōn*[52] truy tố Sōkratēs về tội vô thần và làm thanh niên Athēnai hư hỏng[53], họ nhân danh chính nền dân chủ này, cùng hệ tư tưởng và tiền đồ của nó[54]. Sōkratēs bị kết án tử; họ tưởng đã thắng lợi. Nhưng ngay từ thuở ấy, không ít công dân đã ngờ rằng, với thắng lợi đó, thật ra chế độ dân chủ Athēnai đã chỉ nhìn nhận sự đồi trụy của mình, và báo trước một ngày tàn không tránh khỏi (sau bản án Sōkratēs chỉ 77 năm). Nhìn từ các quan điểm mới về dân chủ ngày nay, nghịch lý này càng rõ hơn nữa.

Nền dân chủ của Athēnai xa xưa thực chất là gì, nếu ta từ chối đồng hóa nó với một số định chế thật ra có thể tồn tại dưới những tên gọi khác nhau, trong nhiều chế độ hoàn toàn trái ngược? So với quan niệm dân chủ ngày nay, với các nền dân chủ Âu Mỹ hiện tồn, đâu là những khác biệt căn bản, nghĩa là từ cơ sở, giữa hai nền dân chủ xưa và nay?

1 – QUYỀN CON NGƯỜI & QUYỀN CÔNG DÂN

Các hiến pháp dân chủ ngày nay đều được xây dựng trên một thứ luật căn bản hơn luật quốc gia là nhân quyền, trong khi quyền con người này chỉ mới được mơ hồ nhận thức trong loại xã hội còn được xây dựng, không chỉ trên sự phân biệt nam nữ, mà còn tệ hơn nữa, trên sự chiếm hữu và khai thác nô lệ như ở các thành quốc xa xưa.

Nhìn từ quan điểm hiện đại, nền dân chủ Athēnai thực chất chỉ là chế độ chính trị của một thiểu số, tuy có cơ sở rộng hơn chế độ quý tộc nhưng vẫn là thiểu số. Trước hết là thiểu số đối với toàn thể cư dân thành quốc: theo định nghĩa về công dân, chỉ có khoảng 40.000 người là có quyền tham dự Đại Hội Quốc Dân (bố mẹ là công dân, đã đi quân dịch, nghĩa là thuộc nam giới, và trên 20 tuổi), 260.000 người còn lại không có quyền gì cả (110.000 phụ nữ và trẻ em tự do + 40.000 ngoại kiều tự do + 110.000 nô lệ). Sau đó là thiểu số ngay cả đối với tập thể người được xem là công dân chính thức: trên thực tế, việc các quyết định quan trọng phải được sự biểu quyết của ít nhất 6.000 công dân xác nhận rằng Ekklēsia ít khi vượt hơn túc số này nhiều, và theo các tài liệu còn lưu giữ được, thì bình thường công việc của thành quốc chỉ dựa trên vài ngàn người tích cực nhất, nhưng không chắc là sáng suốt nhất (chừng 1/8 hay 1/10 tổng số công dân) ở Đại hội.

Trên cơ sở số lượng công dân hạn chế như thế, tất nhiên thành quốc có thể tự trị dưới hình thức dân chủ trực tiếp, nhưng đây sẽ là thứ chế độ mang danh nghĩa «dân chủ thực sự», trên thực tế nó có thể còn ít dân chủ hơn các chế độ dân chủ đại diện ngày nay rất nhiều. Và trong lịch sử Athēnai, đây chỉ là thao trường của một thiểu số công dân dễ bị thao túng bởi bất cứ miệng lưỡi khôn khéo nào. Nếu định chế trả phụ cấp để khuyến khích công dân tham dự Đại Hội Quốc Dân có thể nâng cao số lượng người tham dự, nó không thể bảo đảm chất lượng của các cuộc thảo luận, và sự sáng suốt của những quyết định tại Ekklēsia. Một nhà hùng biện như Periklēs, kẻ được hậu thế đánh giá là dân túy hơn là dân chủ, đã có thể được bầu vào chức vụ tư lệnh liên tục từ năm 444 đến 430, đến nỗi khi nói về nền chính trị của Athēnai dưới sự thao túng của Periklēs, sử gia Thoukydidēs đã viết rằng «chế độ mang nhãn hiệu dân chủ thực ra do người công dân số một của nó cai trị»^[55], còn Sōkratēs (Platōn) thì cho rằng Periklēs đã biến công dân thành quốc thành một lũ người lười biếng, ba hoa và hám lợi bằng việc bày ra hệ thống phụ cấp tham gia việc công, thật ra là để nắm độc quyền chính trị^[56].

Đó là nói về cơ sở quần chúng. Trong cách thức chế độ vận hành, cũng có nhiều khác biệt đáng kể cần được nêu lên và cân nhắc, giữa thời xưa với thời nay.

2 – PHÂN NHIỆM & PHÂN QUYỀN

Thứ nhất, tất cả các chế độ dân chủ ngày nay đều áp dụng nghiêm túc nguyên tắc phân quyền; nguyên tắc này không tồn tại trong nền dân chủ của Athēnai thời trước.

Phân quyền ở đây không có nghĩa là phân chia (division, répartition) nhiệm vụ hay công tác như nhiều người còn có thể nhầm lẫn, mà có nghĩa là phân cách (separation) các quyền lực (lập pháp, hành pháp và tư pháp, ngày nay còn liên hệ thêm đến quyền thứ tư là thông tin). Sự phân công hay phân nhiệm đã có từ buổi bình minh của các định chế chính trị trong bất kỳ nhà nước nào (quân chủ, quý tộc hay dân chủ), trong khi học thuyết «tam quyền phân lập» («trias politica»), hiểu như yêu cầu phân cách để bảo đảm sự độc lập cần thiết giữa các thứ quyền chính yếu trong chế độ dân chủ, nhằm bảo vệ các quyền tự do công dân, nhất là khi một cá nhân phải đương đầu với nhà nước trước tòa án, chỉ dần dần được xác định từ sau John Lock (1632-1704) và Montesquieu (1689-1755). Cụ thể, khi có sự phân quyền, lấy trường hợp hiển nhiên và phổ cập nhất,  bộ máy hành pháp sẽ không còn được tự do sai khiến các dân biểu phải bầu theo, các toà án phải xử theo ý kiến của mình.

«Kinh nghiệm muôn đời là bất cứ ai nắm quyền trong tay đều bị thúc đẩy lạm dụng quyền lực đó, cho đến khi gặp phải giới hạn» ... «Để con người không thể lạm dụng quyền hành, phải sắp xếp sao cho quyền lực ngăn chặn được quyền lực» ... «Trong mỗi nhà nước đều có ba thứ quyền: quyền làm ra pháp luật, quyền thi hành loại sự việc phụ thuộc vào sự chọn lựa của người dân, và quyền chấp hành loại sự việc tùy thuộc vào dân luật ... Khi mà quyền lập pháp và quyền hành pháp bị tập trung vào cùng một người hay một cơ quan chức năng, thì không thế nào có tự do; bởi vì người ta có thể sợ rằng ngay chính nhà vua hay ngay chính nghị viện đó sẽ làm ra loại luật lệ bạo ngược để thi hành chúng một cách bạo ngược. Cũng không thể nào có tự do nếu quyền xét xử không được phân cách với quyền lập pháp và quyền hành pháp. Nếu nó được nối kết với quyền lập pháp, đời sống và tự do của mọi công dân sẽ bị phó mặc cho sự độc đoán: bởi vì người xét xử lúc đó cũng là người làm ra luật. Nếu nó được nối kết với quyền hành pháp, người xét xử lúc đó sẽ có quyền lực của kẻ áp bức»^[57].

Ở Athēnai, tương quan quyền lực giữa các định chế Boulē, Ekklēsia và Heliaia đã không ngừng biến chuyển từ cuối thế kỷ thứ V theo xu hướng ngày càng bị thao túng bởi một Đại Hội Quốc Dân độc đoán và mê muội. Mặt khác, khi một lãnh tụ của đảng cầm quyền (Anytos) có thể ra khuyến cáo cho các thẩm phán tại tòa án Heliaia, hoặc đừng đưa một công dân (Sōkratēs) ra tòa, hoặc nếu đã lỡ đưa ra tất phải kết án tử, thì bằng cách nào kẻ bị xét xử có thể thoát chết, dù thực sự là vô tội^[58]? Trong nền tư pháp của Athēnai xưa, không có chỗ cho giả định mà các nền dân chủ hiện đại đều xem như nguyên tắc công lý cơ bản đầu tiên: kẻ bị cáo buộc phải được xem là vô tội cho đến khi có bằng chứng xác thực là đương sự đã thực sự phạm tội.

3 - TỰ DO & BÌNH ĐẲNG

Thứ hai, tất cả các chế độ dân chủ ngày nay đều cố gắng thực thi đến mức tối ưu hai giá trị nền tảng song hành là tự do và bình đẳng; nhìn dưới góc cạnh này, Athēnai là một nền dân chủ độc canh: nói về cuộc cải tổ hiến pháp của mình, Kleisthenēs đã dùng từ «bình đẳng» thay vì «dân chủ»; và bình đẳng ở đây có thể được hiểu dưới ba khía cạnh: bình đẳng trước pháp luật (isonomia), bình đẳng trên lời nói (isogoria), và bình đẳng về quyền hành (isokrateia).

Trong khi mọi quốc gia dân chủ Âu Mỹ thời nay đều xem tự do ứng cử và bầu cử như biện pháp hữu hiệu nhất nhằm chọn những công chức có khả năng ra gánh vác việc nước, tại Athēnai biện pháp này dân (các ứng cử viên giàu có vẫn có khả năng mua chuộc cử tri để được bầu chọn), và được thay thế bằng thủ tục rút thăm, trừ trong chức vụ tư lệnh quân đội. Nhưng với sự định chế hóa thủ tục rút thăm này như biện pháp phổ quát, phải chăng nhà làm luật đã hiểu lý tưởng bình đẳng một cách tuyệt đối và quá máy móc? Ngoài việc vô tình quy cả ba góc độ trên, không chỉ vào khía cạnh thứ tư là bình đẳng trước sự may rủi nữa, mà vào một bộ mặt bao trùm tất cả trên thực tế – một thứ chủ nghĩa bình quân trước số phận –, nó đã đồng thời bất cẩn đưa lên địa vị lãnh đạo không ít những cá nhân mờ nhạt, hoặc thuộc thành phần bất tài hay bất hảo, nhiều khi cả hai.

Mặt khác, nạn quá tải về bình đẳng này lại chỉ được đền bù bằng sự thiếu hụt tự do. Nếu yếu tính của dân chủ là một không gian tranh luận không chấp nhận bất cứ cấm kị nào về việc công như ta nghĩ ngày nay, thì trong một Athēnai thật sự tự do dân chủ, quảng trường Agora và ngọn đồi Pnyx (xem ảnh bên dưới) phải là nơi để mọi công dân đến phát biểu và phê phán công khai và tự do, về tất cả những vấn đề liên quan đến thành quốc; nhưng sự phát biểu ấy còn lại bao nhiêu ý nghĩa nếu chỉ là tự do «nói theo» lãnh tụ, dưới đe dọa bị lôi ra tòa xét xử như Sōkratēs hay bị phát vãng, chỉ vì đã hỏi người chung quanh thế nào là hiểu biết, là sùng tín, là công chính, là tham lam, là dũng cảm, là dối trá... – nghĩa là đặt ra loại câu hỏi gợi nghĩ đến những sai lầm, khuyết tật và tồi tệ của một chế độ mà đảng cầm quyền ở đấy muốn che giấu?

 

Đồi Pnyx (chỗ đứng của diễn giả bên phải, Akropolis bên trái)

4 – QUYỀN KHÁC BIỆT & «BẠO QUYỀN CỦA ĐA SỐ»

Thứ ba, để bảo vệ quyền lợi tối cao của quốc gia, trong mọi chế độ dân chủ thực sự ngày nay, sự khác biệt được công nhận là một quyền căn bản, các tập hợp thiểu số đủ loại đều có chỗ đứng và được bảo vệ trong xã hội, đối lập là một quy chế được hiến pháp nhìn nhận, và sự luân phiên nắm quyền là luật chơi trung tâm. Ở Athēnai, mọi  luật chơi chính trị đều mang dấu ấn của tham vọng cai trị độc khối. Luật chơi đa số được áp dụng triệt để ở Ekklēsia đến mức biến thành «chủ nghĩa đa số» (majoritarianism), và rơi vào dạng thức cai trị mà sau này Alexis de Tocqueville gọi là «bạo quyền của đa số» («tyrannie de la majorité»): niềm tin rằng đa số là luôn luôn đúng, rằng đa số có mọi quyền, trong khi đa số hay thiểu số đều chỉ là những tập hợp nhất thời, cái này có thể hóa thân thành cái kia.

«Nhìn như tập hợp, đa số là gì nếu không phải là một cá nhân có những ý kiến trái ngược, và thường là những quyền lợi mâu thuẫn với một cá nhân khác gọi là thiểu số? Vậy, nếu bạn chấp nhận rằng một người nắm toàn quyền có thể lạm dụng quyền lực trong tay để chống địch thủ, thì tại sao bạn lại không chấp nhận khả năng đó cho nhiều người? Con người thay đổi bản chất khi tụ tập lại với nhau chăng? Họ trở nên kiên nhẫn hơn trước chướng ngại, khi đông đảo và mạnh mẽ hơn chăng? Tôi không thể tin được, và quyền làm tất cả mọi chuyện mà tôi từ chối cho một người như tôi, tôi sẽ không bao giờ thừa nhận cho số đông» ... «Khi nào tôi nhìn thấy quyền năng làm tất cả mọi chuyện được trao cho một quyền môn nào đó, dù gọi là nhân dân hay vua chúa, trong chế độ dân chủ hoặc quý tộc, quân chủ hay cộng hòa, tôi nói: mầm mống của bạo quyền đây rồi, và tôi tìm nơi sinh sống dưới những luật lệ khác»^[59].

Mọi quyết định bất nhất, mâu thuẫn, dại dột, điên rồ ở Đại Hội Quốc Dân đều xuất phát từ luật chơi đa số áp dụng một cách triệt để, bừa bãi và mù quáng ở một số thời điểm: ngoài các quyết định trong vụ Arginousai và Mytilēnē, Ekklēsia của nền dân chủ Athēnai đã rơi xuống tận đáy của sự  đồi trụy trong cuộc đảo chính năm 411, khi nó tự tay thay thế Hội Đồng Thành Quốc của Kleisthenēs bằng Ủy Ban Sơ Bộ 10 probouloi, trước khi tự sát bằng cách để cho Ủy Ban này chỉ định một Đại Hội Quốc Dân khác chỉ thu hẹp còn 5.000 người, trên tổng số 40.000 công dân!

5 – DÂN CHỦ : ĐỊNH CHẾ & CON NGƯỜI

Mặt khác, trong tư cách là luật chơi trung tâm, chủ nghĩa đa số còn là cơ sở pháp lý trên đó một số chính sách độc đoán và bất cẩn khác như các luật phát vãng, luật công tố cá nhân tự nguyện (ho boulomenos) đã được biểu quyết thông qua. Được biện minh như giải pháp nhằm ngăn chặn sự xuất hiện của loại bá vương như Peisistratos, thật ra luật phát vãng chỉ là món vũ khí mà các lãnh tụ đảng cầm quyền dùng để triệt hạ phòng bị kẻ đối lập, như chính Kleisthenēs cũng thừa nhận ngay từ đầu đã lập ra nó nhằm đuổi Hipparkhos (con của Charmos), và sau này Periklēs cũng dùng nó để bẩy Kimōn ra khỏi thành quốc. Luật công tố cá nhân tự nguyện cũng được biện minh như giải pháp nhằm nâng cao ý thức dấn thân của mỗi công dân, nhưng trên thực tế, nó đã góp phần không nhỏ vào sự suy đồi của nền dân chủ, bằng những hậu quả tồi bại bất ngờ, thông qua những cá nhân xấu xa – cụ thể là sự xuất hiện của thành phần sykophantai¹¹ trong xã hội.

Thật ra, không có gì phù hợp với lý tưởng cộng hòa hơn là quang cảnh tất cả công dân một nước cùng tập hợp lại để cùng quyết định về những vấn đề chung của quốc gia; và dưới khía cạnh này thì Ekklēsia của Athēnai có thể được xem là điển hình lý tưởng của chế độ dân chủ trên lý thuyết. Cũng không có gì phù hợp với lý tưởng cộng hòa hơn là hình ảnh một người công dân hoàn toàn tự do lấy sáng kiến đóng góp vào sự vận hành của nhà nước, không chỉ có quyền phát biểu ở nghị trường, mà còn có quyền đề xuất và áp dụng luật lệ, đề nghị chính sách, kiểm soát bộ máy hành chính; và dưới góc độ này thì ho boulomenos ở Athēnai là biện pháp lý tưởng của chế độ dân chủ trên lý thuyết. Tất cả vấn đề là, trong thực tế lịch sử của thành quốc, cả hai đều có trách nhiệm trực tiếp và to lớn trong sự đồi trụy của nền dân chủ tại đây.

Vì sao? Đơn giản vì tuy có được những thiết chế, chính sách dân chủ, Athēnai lại thiếu những con người xứng đáng với loại định chế, biện pháp ấy. Nói cách khác, không thể có dân chủ nếu không có những con người dân chủ, mà cũng không thể có con người dân chủ nếu không có ngay cả những con người cho ra người; nhưng đây lại là loại sinh vật đang trên đường diệt vong tại thành quốc sau 272 năm tồn tại của chế độ, với tổng cộng 31 năm kháng chiến chống Persia và 42 năm nội chiến bá quyền. Không gian chính trị của Athēnai đương thời là hoàn toàn ngụy tạo, giả trá. Và «sự không chân chính này của hiện trạng thành quốc không thể được cải thiện bằng loại hành động hoành tráng, cho dù là dưới hình thức chính quyền nào – dân chủ, quý tộc hay bá vương. Không chế độ nào có thể cải thiện được gì, trừ phi mỗi cá nhân chịu tự giáo dục lấy mình, trừ phi bản chất con người tiềm ẩn bên trong hắn được vực dậy trước thực tại, thông qua một cảm thức đồng thời cũng là hành động nội tâm, một kiến thức cũng đồng thời là đức hạnh. Cứ trở nên con người chân chính, tự khắc sẽ trở thành công dân chân chính»^[60]. Nhận định này của Jaspers về Sōkratēs, rốt cuộc, dẫn chúng ta ngược về trường hợp của Triết gia – về cuộc đời, phiên xử và cái chết của Ông.

Nghĩa là về bức xúc: người trí thức nói chung và triết gia nói riêng có vai trò gì trong xã hội, phải sống và chết như thế nào?

St Denis – Nha Trang, 15-1-2010
Nguyễn Văn Khoa
Nguyên Quản đốc Thư viện Đại học Paris 8