¹ «Cách đặc trưng hoá truyền thống triết lý Âu châu an toàn nhất là mô tả nó một cách tổng quát như bao gồm hàng loạt cước chú nối tiếp cho trước tác của Platōn» = «The safest general characterisation of the European philosophical tradition is that it consists of a series of footnotes to Plato» (Alfred North Whitehead, Process and Reality, tr. 53).

^[2] «... trong các bản Đối thoại của Platōn, Sōkratēs được sử dụng như chiếc mặt nạ cho Platōn... Khi mà cái «Tôi» đã xuất hiện từ lâu trong văn học Hy Lạp, với Hesiodos, Xenophanēs, Parmenidēs, Empedoklēs, các nhà Biện sĩ, và ngay cả Xenophōn – những người này không ngần ngại phát biểu ở ngôi thứ nhất số ít –, thì riêng ông, Platōn đã hoàn toàn ẩn mình sau Sōkratēs và triệt để tránh xưng «Tôi» trong các bản Đối thoại. Đây là một quan hệ hết sức tế nhị mà chúng ta đâu đã hoàn toàn hiểu hết ý nghĩa» = «... dans les Dialogues Platōnniciens, Socrate sert de masque à Platon ... Alors que le «Je» avait fait son apparition depuis longtemps dans la littérature grecque, avec Hésiode, Xénophane, Parménide, Empedocle, les Sophistes, Xenophon lui-même, qui ne s’étaient pas privés de parler à la première personne, Platon, pour sa part, dans ses Dialogues, s’efface totalement derrière Socrate et évite systématiquement l’emploi du «Je». Il y a là un rapport extrêmement subtil dont nous ne pouvons comprendre parfaitement toute la signification» (P. Hadot, Éloge de Socrate, tr. 15).

^[3] Diogenēs Laertios (P: Diogene Laerce): nhà thơ và nhà bình luận triết học (doxographer, do từ doxa = ý kiến, và graphein = viết) Hy Lạp của nửa đầu thế kỷ thứ III sCn. Nơi sinh, cuộc đời và ngay cả tên ông đều không được biết rõ. Laertios có thể đến từ địa danh Laerte ở Karia hay Kilikia (Diogenēs xứ Laertēs), hoặc từ dòng họ La Mã Laertii (Diogenēs con của Laertii), hoặc chỉ đơn giản là một danh hiệu.

Diogenēs Laertios để lại 2 tác phẩm: Pammetros, một tuyển tập thơ trào phúng rất kỹ thuật, và Cuộc Đời Và Ý Kiến Của Các Triết Gia Nổi Tiếng (The Lives and Opinions of Eminent Philosophers = Vies, doctrines et sentences des philosophes illustres), được đời sau xem là nguồn tin gần như duy nhất về nhiều triết gia cổ đại. Trong tác phẩm này, ông sắp sếp các triết gia theo trường phái, bắt đầu bằng người sáng lập. Mỗi triết gia cũng được giới thiệu theo cùng một khuôn mẫu: đầu tiên là phần tóm tắt cuộc đời của tác giả qua những giai thoại về quan hệ của đương sự với các triết gia cùng thời, sau đó là phần tư tưởng của tác giả trong những nét chính, và cuối cùng là phần danh mục các tác phẩm, hoàn cảnh qua đời, cùng với một bài thơ trào lộng của chính ông.

Tuy nhiên, tư tưởng của bản thân Diogenēs Laertios thì lại không được biết rõ. Có người cho rằng ông thuộc trường phái Epikouros, kẻ khác xếp ông vào khuynh hướng hoài nghi, nhưng các dẫn chứng họ đưa ra đều thiếu tính thuyết phục, và có thể được giải thích bằng thói quen sử dụng không phê phán những tài liệu ông thu thập được. Vì thật ra, Diogenēs Laertios quan tâm đến những chi tiết về đời sống hơn là quan điểm lý thuyết của các tác giả mà ông giới thiệu. 

^[4] «They say that Socrates, having heard Plato read the Lysis, said, «O Hercules! what a number of lies the young man has told about me». For he had set down a great many things as sayings of Socrates which he never said» (D. Laërtios, Life of Plato, trg: The Lives and Opinions of Eminent Philosophers, t. 3 - đ. 24; ở đây Diogenēs Laertios dựa trên ý kiến của một số người đương thời, cho rằng Lysis (bàn về tình bạn) và Phaedrus (bàn về cái đẹp và tình yêu, về biện chứng pháp và thuật hùng biện) đã được viết từ thời Sōkratēs còn sống.

^[5] Sau khi thừa hưởng phần giáo dục gia đình căn bản kiểu truyền thống (mousikē = văn hoá*, và gymnastikē = thể dục), Platōn bắt đầu lui tới với Sōkratēs khoảng năm 20 tuổi (khg 408-407). Theo Diogenēs Laertios, người ta kể lại rằng Sōkratēs nằm mơ thấy một con thiên nga hạ cánh đậu trên đầu gối Ông rồi bay đi, đến hôm sau thì gặp Platōn. Về phần Platōn, sau khi gặp và đàm thoại với Sōkratēs trước rạp kịch Dionysos, ông đã đốt bản kịch mang đến đây để ghi tên dự thi giải bi kịch, rồi theo Triết gia học hỏi. Sau khi Sōkratēs bị hành quyết, chính vì xem vụ xử Ông là một trong những quyết định bất công nhất trên đời mà Platōn đã từ bỏ ý hẳn ý định tham chính để theo con đường triết học.  

^[6] Vẫn theo Diogenēs Laertios, sau khi Sōkratēs mất, Platōn đã lui tới với một đệ tử của Hērakleitos là Kratylos, và một môn đồ của Parmenidēs là Hermogenēs (D. Laërtios, Life of Plato, sđd, t. 3 - đ. 8). Một số nhà nghiên cứu khác lại cho rằng cũng có thể là ông đã qua lại với các nhân vật trên trước hoặc đồng thời với Sōkratēs.

^[7] Khoảng 389, trong một chuyến du hành dài, Platōn kết giao với nhà toán học Theodōros ở Kyrēnē, và nhiều đệ tử của Pythagoras ở Nam Ý như Philolaos, Timaios, Eurytos, và Archytas xứ Taras (thành quốc có lối tổ chức được xem như dựa trên các nguyên tắc chính trị của học phái Pythagoras). Chính từ thời điểm này nảy sinh ra giai thoại ông đã mua với một giá rất đắt các văn bản bí truyền của giáo phái trên để nghiên cứu. Dù sao, cũng từ đây mà ảnh hưởng lâu dài của tư tưởng Pythagoras trên Platōn đã bắt đầu hay ít ra được triển khai mạnh mẽ.

^[8] «He [Plato] combined the principles of the schools of Heraclitus, and Pythagoras and Socrates; for he used to philosophize on those things which are the subjects of sensation according to the system of Heraclitus; on those with which intellect is conversant according to that of Pythagoras; and on politics, according to that of Socrates» (D. Laertios, Life of Plato, sđd, t. 3 - đ. 10).

^[9] «Les Anciens disaient que l’originalité de Platon consistait dans le fait qu’il avait réalisé en quelque sorte une synthèse entre Socrate qu’il avait connu à Athènes, et le pythagorisme qu’il aurait connu lors de son premier voyage en Sicile. De Socrate, il aurait reçu la méthode du dialogue, l’ironie, l’intérêt porté aux problèmes de la conduite de la vie; de Pythagore, il aurait hérité l’idée d’une formation par les mathématiques et d’une application possible de ces sciences à la connaissance de la nature, l’élévation de la pensée, l’idéal d’une communauté de vie entre philosophes ... On peut penser légitimement que la fondation de l’Académie a été inspirée à la fois par le modèle de la forme de vie socratique, et par le modèle de la forme de vie pythagoricienne, même si nous ne pouvons définir avec certitude les caractéristiques de ce dernier» (P. Hadot, Qu’est-ce-que la philosophie antique?, tr. 94-95).  Akadēmeia (Academy = Académie), là tên ngôi trường do Platōn thành lập ở Athēnai, và tồn tại từ khoảng năm 387 đến năm 84 tCn. Xem thêm ở phần Phụ Lục.

^[10] «... si devant le tribunal des Athéniens, Socrate a perdu sa vie, il a, en accouchant de Platon, gagné l’immortalité» (Dimitri El Mur, Quarante-huit heures dans la vie d’un sage, trg: Socrates, un maître à vivre (Le Magazine Littéraire, số 487, 6-2009), tr. 77).

^[11] P. Hadot, Eloge de Socrate, tr. 25.

^[12] Platōn, Phaedrus, 275-277.

^[13] «C’est que, dans le discours oral, il y a la présence concrète d’un être vivant, un véritable dialogue qui lie deux âmes, un échange dans lequel le discours… peut répondre aux questions qu’on lui pose et se défendre lui-même. Le dialogue est donc personnalisé, il s’adresse à telle personne, et correspond à ses possibilités et à ses besoins. Comme dans l’agriculture, il faut du temps pour que la semence germe et se développe, il faut beaucoup d’entretiens pour faire naître dans l’âme de l’interlocuteur un savoir, qui ... sera identique à la vertu. Le dialogue ne transmet pas un savoir tout fait, une information, mais l’interlocuteur conquiert son savoir par son effort propre, il le découvre par lui-même, il pense par lui-même. Au contraire, le discours écrit ne peut répondre aux questions, il est impersonnel, et prétend donner immédiatement un savoir tout fait mais qui n’a pas la dimension éthique que représente une adhésion volontaire. Il n’y a de vrai savoir que dans le dialogue vivant» (P. Hadot, Qu’est-ce-que la philosophie antique?, tr. 115-116).

^[14]  Trên thực tế, nếu xem nhân vật Sōkratēs trong Sōkratēs Tự Biện Hộ là gần nhất với Sōkratēs lịch sử, thì nhân vật Sōkratēs trong các bản đối thoại của Platōn về sau ngày càng xa rời chuẩn mực này, và chỉ còn là phát ngôn nhân của hệ thống triết lý của Platōn, trước khi biến mất hẳn trong tác phẩm cuối cùng là Pháp Luật (The Laws).

^[15]  «Plus qu’un genre littéraire, le dialogue socratique fut une mode; une mode qui fit fureur pendant un quart de siècle, mais disparut avec ceux qui avaient connu le maître. Le silence, puis l’absence de Socrate des derniers dialogues de Platon traduisent-ils la conscience qu’eut ce dernier que la mode en était passée?» (M. Narcy, Du scénario originel aux dialogues, trg: Socrates, un maître à vivre (Le Magazine Littéraire, số 487, 6-2009), tr. 70-71)

^[16] Trong một bức thư, Cicero viết: «Trong các tác phẩm sau cùng, tôi theo cách viết của Aristotelēs, cuộc đàm thoại được bố trí sao cho các nhân vật khác phát biểu trước, để tác giả luôn luôn là người phát biểu chính yếu cuối cùng. Tôi đã sắp xếp năm tập của De Finibus để L. Torquatus nói ra học thuyết của Epikouros, M. Cato tư tưởng của phái Khắc Kỷ, và M. Piso quan điểm của trường Lyceum» = «… I follow Aristotle's practice: the conversation of the others is so put forward as to leave him the principal part. I arranged the five books De Finibus so as to give the Epicurean parts to L. Torquatus, the Stoic to M. Cato, and the Peripatetic to M. Piso» (Marcus Tullius Cicero, Letters to Atticus, t. 13 - đ. 19) = «Pour mes derniers écrits, j'ai suivi l'exemple d'Aristote qui dirige la conversation de manière à rester toujours le principal personnage. J'en ai fait autant dans mes cinq livres De Finibus, où la doctrine d'Épicure est défendue par L. Torquatus, où M. Caton représente les Stoïciens et M. Pison les Péripatéticiens» (Marcus Tullius Cicero, Lettres à Atticus, t. 13 - đ.19)

^[17] Nghiên cứu trước tác của Aristotelēs nói chung, David Ross cho rằng có thể nó đã trải qua ba thời kỳ: 1) thời kỳ đầu là những đối thoại ngắn, với tên chỉ có một từ, theo khuôn mẫu của Platōn; 2) thời kỳ giữa là những tác phẩm còn mang hình thức đối thoại, tuy đã có tính chất luận thuyết, bắt đầu bằng từ Về… ; 3) thời kỳ cuối là những công trình lớn gồm hơn một quyển sách. Riêng về phần đối thoại, Werner Jaeger phân biệt: 1) những đối thoại còn dựa trên Platōn cả về hình thức lẫn nội dung; và 2) những đối thoại đã rời bỏ mẫu mực Platōn, đồng thời phê phán các học thuyết của Akademeia; loại đối thoại sau mang hai đặc tính: a) các nhân vật tham dự phát biểu và trả lời nhau bằng những biểu văn dài mà không bị ngắt lời; b) sau khi để các nhân vật khác phát biểu, cuối cùng Aristotelēs cũng đích thân tham gia bằng một biểu văn dài tương đương … (Donald James Allan, Fragmenta Aristotelica, The Philosophical Quaterly, số 12, 7-1953, tr. 248).

^[18] Platōn không phải là người duy nhất viết đối thoại lấy Sōkratēs làm nhân vật chính, tuy ông là người xuất sắc nhất, vì theo Diogenēs Laertios, ngoài Platōn ra còn có  hơn mươi người nữa (Aischinēs xứ Sphēttos, Antisthenēs, Aristippos thành Kurēnē, Kebēs và Simmias xứ Thebai, Krito, Eukleidēs và Stilpōn xứ Megara, Glaukōn, Phaidōn thành Elis, Xenophōn) cũng viết... Tất cả khối đối thoại này (mà nhà Sōkratēs học Livio Rossetti ước lượng lên đến khoảng 300 bản), gọi chung là «Socratic dialogues», có thể được hiểu và tạm dịch là «những đối thoại có Sōkratēs» (lấy Sōkratēs làm nhân vật chính) hay «những đối thoại kiểu Sōkratēs» (lấy các cuộc đàm luận của Sōkratēs làm mẫu mực, xem ở trên). Đấy là nghĩa rộng của thuật từ «Socratic dialogues».

^[19] Về toàn bộ trước tác của Platōn, ngoài những đối thoại mà các nhà Platōn học đều đồng ý là giả mạo ngay từ thời cổ đại (Midon hay Horse-breeder, Eryxias hay Erasistratus, (H)Alcyon, Acephali hay Sisyphi, Axiochus, The Phaeacians = Pheacus, Démodocus, Chilidon, The Seventh = La Semaine, Epimenides, On Justice, On Virtue), nhiều bản khác về sau cũng bị một số chuyên gia ngờ vực là không phải của ông; trong thế kỷ thứ 19, dưới ảnh hưởng cực đoan của nhà Platōn học Đức Friedrich Ast (1778-1841), quá nửa phần đối thoại của triết gia rơi vào tình trạng này! Ngày nay, trong toàn bộ trước tác từng được xem là của Platōn, một mặt, khuynh hướng chung là chỉ còn nghi ngờ vài văn bản trong phần Đối thoại (như Theages, Minos, Cleitophon), hầu hết phần Thư từ (trừ cái thứ bảy và thứ tám), mặt khác, chỉ xem phần Định nghĩa như một bộ sưu tập các bài học không có nhiều giá trị nghiên cứu (Theo Emile Chambry, Notice sur la vie et les oeuvres de Platon. Trg: Platon, Premiers dialogues, tr. 9-12).

^[20] Đấy là nghĩa hẹp của thuật từ «Socratic dialogues», áp dụng riêng cho phần trước tác của Platōn. Trong nghĩa này, «Socratic» có thể được dịch là «tính Sōkratēs» hay «Sōkratēs tính» (mang tính chất, đặc tính, bản tính Sōkratēs – trên cơ sở tiếng Việt đã có «tính Phật» hay «Phật tính»), hoặc như chúng tôi đề nghị, là «sắc Sōkratēs» (mang sắc thái, bản sắc Sōkratēs), có vẻ vừa thích hợp, vừa nhẹ nhàng  hơn, tuy vẫn không mấy quen thuộc đối với tập quán nghe của người Việt. Có lẽ vì vậy, cuối cùng, nhà xuất bản Tri Thức trước đã chọn tựa đề là «Đối Thoại Socratic I», nhưng nay xin độc giả nhất quán sửa lại giùm là «Đối Thoại Sắc Sōkratēs I» 

^[21] Để chỉ bộ môn triết học trên, tiếng Anh và Pháp xưa nay vẫn có hai thuật từ: ethics = éthique (do ethos, gốc Hy Lạp) và moral philosophy = morale (do mos, mores, gốc Latin), thường được xem như đồng nghĩa, tuy cũng có một số thử nghiệm phân biệt từ sau Kant, nhưng không phải lúc nào cũng rõ rệt, ngay cả trong các từ điển triết học.

Tương tự, tiếng Việt cũng có hai thuật từ thường không phân biệt là đạo đức học và luân lý học, với một số từ liên quan được định nghĩa như sau: 1) đạo đức: nguyên lý tự nhiên là đạo, được vào trong lòng người là đức; đạo hạnh: có đạo đức và hạnh kiểm; đạo lý: cái nghĩa lý đương nhiên, ai cũng công nhận; đức: đạo lý làm người; đức hạnh: đạo đức và phẩm hạnh (vertu); đức tính: tính tình cao thượng (vertu, qualité). 2) Luân lý: những điều lý về đạo đức của loài người; luân lý học: môn học nghiên cứu về hành vi của cá nhân ở trong đoàn thể, và định những qui tắc cho những hành vi ấy (morale); luân thường: phép tắc chính thường của loài người nên theo (Đào Duy Anh, Từ Điển Hán Việt, 1957).

Trong trường hợp Sōkratēs, sự phân biệt tinh tế như ngày nay có lẽ chưa cần thiết. Do đó: một mặt, chúng tôi cũng dịch ethics = éthique không phân biệt là đạo đức học hay luân lý học; mặt khác, sẽ tùy theo ngữ cảnh mà dịch ethical = éthique là đạo đức hay đạo lý,  virtue = vertu là phẩm hạnh, đức hạnh hay đạo hạnh (trong khuôn khổ một giáo phái).

^[22] Phaedo có thể là một minh họa cho khuynh hướng trên trong triết lý của Platōn. Trong Sōkratēs Tự Biện Hộ (40d-41d), thái độ không sợ chết của Sōkratēs dựa trên một tin tưởng chủ yếu có tính chất luân lý, nhưng ở đây, Platōn lại thấy cần thiết phải đặt nó trên một cơ sở siêu hình – sự bất tử của linh hồn – để có nhiều tính thuyết phục hơn.

^[23] Ở dịch phẩm này, xu hướng đề cao sự trau dồi phẩm chất cá nhân nói trên được minh họa rất rõ nét trong Sōkratēs Tự Biện Hộ, 29d-30c.

^[24] Loại thiết chế mang tính cưỡng bách của Platōn hiện ra rõ ràng nhất trong  Cộng Hòa, tác phẩm chính trị chính của ông. Tuy nhiên, trong Crito ở đây (50a-54d), độc giả cũng có thể cảm nhận được phần nào khuynh hướng tin tưởng tuyệt đối vào các định chế mang tính cưỡng bách triệt để nói trên ở hoạt dụ Tiếng Nói Của Luật Pháp (Prosopopeia of the Laws).

^[25] Tiền tố sun- có nghĩa là «chung với» (together with), và sunousia chỉ sự kết hợp, cộng tác, cùng làm. Ở Athēnai cổ đại, việc giáo dục do cha mẹ và lớp tuổi tương đương đảm nhiệm. Do đó, tội «làm thanh niên hư hỏng» trong cáo trạng chống Sōkratēs có hai mặt: dạy lớp trẻ miệt thị các vị thần của thành quốc, và tách chúng ra khỏi ảnh hưởng của những kẻ có trách nhiệm dạy dỗ chúng. Thật ra, Triết gia không thể mang tội phá hoại truyền thống sunousia: một mặt, các cuộc đối thoại lưu động của Ông diễn ra ở nơi công cộng trên khắp Athēnai chứ không đóng khung tại một nơi biệt lập nào cả; mặt khác, những câu hỏi Ông đặt ra, dưới lớp sương triết lý trừu tượng, đều là những vấn đề sống chết của thành quốc. Lời buộc tội Sōkratēs chỉ có nghĩa khi dựa trên sự nhìn nhầm Ông là một «biện giả». Về giới «biện sĩ», xem chú thích 25 ở dưới.   

^[26] Từ Hy Lạp là sophistai (sn của sophistēs), thường được dịch là «biện sĩ», hay «biện giả» theo sự đối lập triết gia (philosophos) / biện sĩ (sophistēs) mà Platōn đã dựng lên với hàm ý chê họ là ngụy biện. Thật ra, sophistai chỉ có nghĩa là những người sống bằng hiểu biết của mình, vì họ là những nhà giáo chuyên nghiệp (dạy học lấy thù lao) đầu tiên, và có thể được dịch chính xác hơn là các nhà du giáo hay du sư, do họ đi dạy học khắp nơi. Chính các biện giả mới là những người đầu tiên đã phổ biến lối giáo dục trong một môi trường chuyên biệt, khi họ dạy thuật hùng biện lấy thù lao. Và do đó, chính họ mới là kẻ đã phá đổ truyền thống sunousia trong giáo dục, như Sōkratēs đã chỉ ra trong phiên xử Ông (Sōkratēs Tự Biện Hộ, 19e-20c). Tuy nhiên, sự phát minh ra lớp học lại là một đóng góp lâu dài của giới biện sĩ trong thực tế, và đến nay vẫn còn là một đặc trưng của tổ chức giáo dục trên khắp thế giới. Xem thêm từ Sophists ở phần Phụ Lục khi có thể tham khảo.

^[27] Thần Dionysos được vinh danh ở Athēnai trong bốn lễ hội là: Dionysia Đồng, Lēnaia, Anthestēria và Dionysia Thành. Tất cả các ngày lễ đều có diễu hành và thi ca hát, nhảy múa, kịch nghệ.  

^[28] Ở tiếng Việt, Trần Đức Thảo cũng phân biệt ba khối đối thoại mà chúng tôi ghi lại ở đây, chỉ trong mục đích thông tin : a) khối «đối thoại Sōkratēs» (phân tích và định nghĩa các «khái niệm đại thể», «bằng chủ quan của người nói chuyện chứ không căn cứ vào nội dung khách quan»; gồm có: Charmides, Crito, Euthyphro, Laches, Lysis) ; b) khối xây dựng tư tưởng khoa học duy lý duy tâm («bắt đầu giải quyết vấn đề bằng cách định nghĩa lý tưởng khoa học đối lập với những hiểu biết thông thường trong thực tế»; gồm có Gorgias, Ion, Meno); c) và cuối cùng, khối đối thoại về «Ý niệm siêu hình» – đối tượng của khoa học duy lý duy tâm – và «Linh hồn bất diệt» – chủ nhân của duy linh, duy tâm («Ý niệm [Ideas = Idées = Ý thể, trong các bài viết và bản dịch của chúng tôi] là những khái niệm thực thể, nhưng đại thể hóa, lý tưởng hóa thành những thực thể duy tâm tuyệt đối»); có lẽ bao gồm tất cả những đối thoại còn lại. Xem: Trần Đức Thảo, Tư Tưởng Triết Học Hy Lạp, tr. 198-200 (Lịch Sử Tư Tưởng Trước Marx, Hà Nội, Nxb Khoa học Xã hội, phần 5, tr. 169-293).

^[29] Quyển I: Euthyphron, Apologie, Criton, Phédon, Théagès, Les Rivaux, Théétète, Sophiste, Euthydème, Protagoras, Hippias mineur, Cratyle, Gorgias.

Quyển II: Philèbe, Ménon, Alcibiade I, Alcibiade II, Charmide, Lachès, Lysis, Hipparque, Ménéxène, Politique, Minos, République, Lois, Epinomis.

Quyển III: Timée, Critias, Parménide, Banquet, Phèdre, Hippias majeur, Lettres, Axiochos, De la Justice, De la Vertu, Démodocos, Sisyphe, Eryxias, Clitophon, Définitions.

^[30] Tuy nhiên, để tiện cho việc đối chiếu và tham khảo các bản dịch, một số khái niệm và từ Hy Lạp cũng được thêm vào bản Việt ngữ này, nhờ sự trợ giúp của bà Brigitte Séchet, Quản đốc Thư viện tại Đại học Paris VIII. Dịch giả xin trân trọng gửi đến cựu đồng nghiệp quý mến lời cám ơn chân thành ở đây, đồng thời xin nhận tất cả trách nhiệm về những sai sót còn vô ý để lại trong bản tiếng Việt này.

^[31] Nếu thực hiện được theo dự tính, sẽ có: «Đối Thoại Sắc Sōkratēs II» (Charmides – Về tiết độ, Cleitophon – Về khuyến dụ, Hipparchus – Về Lòng tham, Ion – Về Iliad, Lachès – Về can đảm, Lysis – Về thân ái, Minos – Về luật pháp, The Rival Lovers – Về triết lý, Theages – Về hiểu biết); «Đối Thoại Sắc Sōkratēs III» (First Alcibiades – Về bản chất con người, Second Alcibiades – Về cầu nguyện); «Đối Thoại Sắc Sōkratēs IV» (Greater Hippias – Về cái đẹp, Hippias minor – Về dối trá). Các dịch phẩm này sẽ lần lượt được giới thiệu với độc giả Việt Nam bởi cùng dịch giả (dẫn nhập, dịch, chú giải, tiểu dẫn) và có thể cùng nhà xuất bản Tri Thức trong thời gian tới.

^[32] Đây là một vấn đề khá phức tạp về mặt lý thuyết. Nói tóm tắt và thật giản lược, nếu về nội dung, yêu cầu dịch chính xác tư tưởng của tác giả có thể được xem như đã đạt tới đồng thuận phổ biến, thì về hình thức, việc chuyển tải nội dung đó từ ngôn ngữ của tác giả sang ngôn ngữ của độc giả buộc người dịch phải chọn một trong hai phương pháp sau. Hoặc dành ưu tiên cho ngôn từ và văn phong của bản gốc, nhằm giữ lại sự độc đáo của tác giả và cảm thức đọc một tác phẩm nước ngoài ở độc giả; cái giá phải trả ở đây là sự bỡ ngỡ tạo ra cho người đọc, do lối dịch sát từng câu, từng chữ một (word to word hay metaphrase) có khả năng tạo ra một bản dịch quá xa cách với ngôn ngữ của độc giả. Hoặc dành ưu tiên cho thói quen và ngôn ngữ của người đọc, chọn biểu hiện ý tưởng của tác giả nước ngoài như thể ông ta đã viết bằng ngôn từ và với cách phát biểu của một người đồng hương với độc giả (paraphrase, saying in other words). Thật ra, tất cả nghệ thuật dịch chỉ là xoay sở giữa hai cực này sao cho có được một bản dịch tốt nhất. Nếu lấy thí dụ từ các bản dịch Anh, Pháp những tác phẩm của Platōn, có thể nói là: bản tiếng Pháp của Leon Robin theo phương pháp thứ nhất (xem phản ánh qua bản dịch Việt ngữ Phédon hay Khảo Về Linh Hồn của ông Trịnh Xuân Ngạn (Huế, Nxb Đại học Huế ?, 1960); còn cả hai bản Anh, Pháp của Benjamin Jowett (xuất bản năm 1892) và Victor Cousin (xuất bản năm 1822) mà chúng tôi dùng cho dịch phẩm này đều theo phương pháp thứ hai; hy vọng rằng các bản dịch Việt ngữ ở đây sẽ dễ đọc hơn đối với học sinh, sinh viên Việt Nam.