MỘT LỊCH SỬ KHOA HỌC
THANH LỌC KHỎI NHỮNG
SAI LẦM CỦA CÁC HỌC GIẢ?
(1766)

Tác giả: Alexandre Savérien^[1]
Người dịch: Nguyễn Văn Khoa

Như vậy, tôi trở về nguồn cội của từng Khoa học hay từng Kỹ thuật đặc thù, và không rời bỏ trình tự thời gian, theo dõi những bước tiến của nó. Nhờ vậy, tôi tạo ra được nhiều bức họa biệt lập, biểu hiện của mọi nỗ lực mà tinh thần con người đã cống hiến nhằm thực hiện các đối tượng đã cấu thành chúng. Trong mỗi bức họa, người ta thấy được tình hình của từng ngành Khoa học, sự phát sinh, tăng trưởng và mức độ hoàn hảo của nó. Trong kết cấu của họa phẩm, tôi loại bỏ các tuyến đường sai lạc mà một số nhà khoa học đã sa chân vào; và nếu sự cách biệt có thể được dùng để đẩy chân lý ra một vùng sáng rõ hơn, tôi sẽ sớm đưa chúng trở lại tuyến đường thu hẹp mà những người đã thực sự đóng góp vào sự tiến bộ của ngành học tôi nghiên cứu đã dấn vào và luôn luôn vững bước. Nhờ vậy, tôi giữ được sự nhất quán, và không đánh mất đường dây của những khám phá. Độc giả có thể bao quát chúng hầu như chỉ trong một cái nhìn. Họ có thể nắm bắt tất cả trong toàn cảnh, và thẩm định chúng một cách dễ dàng. Đấy có lẽ là cái cảnh tượng ngoạn mục nhất mà một tâm hồn triết gia có thể thưởng thức. Thật vậy, còn gì hoành tráng hơn là một chuỗi chân lý đời đời và bất biến?  Còn gì đáng hài lòng hơn là băng suốt cái chuỗi hạt này, từ những mệnh đề đơn sơ nhất đến các kết luận tuyệt vời nhất! Chúng ta có thể nói rằng đây là quy mô thực sự của sự hiểu biết, như Ngài Chưởng Ấn [Francis] Bacon* đòi hỏi, để từng bước leo lên đến cấp bực cao nhất của tri thức.  

Hơn nữa, tôi cũng tin rằng phương pháp lần theo lịch sử của các khoa học này, từ điểm gốc đến các điểm hoàn hảo, nơi mà bao công trình của các thiên tài đã dẫn chúng tới, luôn luôn là một trong những phương tiện đơn giản nhất và an toàn nhất để giúp cho các bạn trẻ và người đời thưởng thức hương vị của khoa học. Trong lịch sử, không bị bao quanh bởi loại thiết bị đáng sợ trong các sách giáo khoa, chúng xuất hiện trước hết trong sự đơn giản đầu nguồn, và chỉ thông qua những sắc thái hầu như không thể nhận thấy mà chúng dần dần khoác lấy sự lộng lẫy làm chóa mắt những ai không quen đối mặt với sự chói lòa của ánh sáng khoa học.

Alexandre Savérien
Lịch Sử Những Tiến Bộ Của Tinh Thần Con Người
Trong Các Khoa Học Chính Xác Và Kỹ Thuật Phụ Thuộc
(Histoire des progrès de l'esprit humain
dans les sciences exactes et dans les arts qui en dépendent),
Paris, 1766, tr. VII-VIII (Bài Tựa)

^[1] Alexandre Julien Savérien (1720-1805), nhà văn, nhà kỹ sư, nhà toán học và triết gia Pháp. Tác phẩm chính: L'art de mesurer sur mer le sillage du vaisseau (1750); Dictionnaire universel de mathématiques et de physique (1753), Histoire critique du calcul des infiniment petits (1753), Dictionnaire historique, théorique et pratique de la Marine (1758), Histoire des progrès de l’esprit humain dans les sciences exactes et les arts… (1766), Histoire des philosophes modernes (1767, 4 q.), Histoire des philosophes anciens… (1770, 5 q.), Vita de Renato Cartesio [René Descartes] (1774).