NGẪU NHIÊN LÀ SỰ GIAO THOA
CỦA CÁC CHUỖI NHÂN QUẢ ĐỘC LẬP
(1851)

Tác giả: Antoine-Augustin Cournot*
Người dịch: Nguyễn Văn Khoa

*

Cho dù ta có thể xem số lượng các nguyên nhân hay chuỗi nhân quả đã góp phần đem lại một sự kiện là hữu hạn hoặc vô hạn, ý thức thông thường nói rằng có những chuỗi nhân quả liên đới (cái này ảnh hưởng tới cái kia), và có những chuỗi nhân quả độc lập với nhau (phát triển song song hay liên tiếp, nhưng cái này không tác động chút nào, hay, đối với ta cũng như nhau thôi, không có ảnh hưởng đáng kể nào tới cái kia). Không ai nghiêm túc nghĩ rằng, bằng cách dậm mạnh chân lên mặt đất, anh ta gây nhiễu cho cuộc hành trình của một hoa tiêu ở cực bên kia trái đất, hoặc làm rung chuyển hệ thống vệ tinh của sao Mộc; nhưng dù sao, sự nhiễu loạn thuộc vào một mức độ nhỏ đến nỗi nó không thể cho ta thấy bất kỳ một hiệu quả đáng kể nào, và chúng ta hoàn toàn có quyền không xem xét tới. Rất có thể là một biến cố xảy ra ở Trung Quốc có một ảnh hưởng nào đó trên những sự kiện xảy ra ở Paris; nhưng nói chung, chắc chắn rằng sự sắp xếp nhật trình hành động của một nhà tư sản ở Paris không hề chịu ảnh hưởng gì bởi những sự kiện đang xảy ra tại một thành phố nào đó ở Trung Quốc mà chưa người Âu nào đặt chân tới. Ở đây, như thể có hai thế giới nhỏ; ở mỗi nơi, người ta có thể quan sát thấy một chuỗi nhân quả tác động cùng lúc, không kết nối với nhau và không ảnh hưởng tới nhau một cách đáng kể.

Những biến cố xảy ra do sự kết hợp hoặc sự giao thoa của những biến cố khác, thuộc về các chuỗi nhân quả độc lập với nhau, là những gì ta gọi là biến cố bất ngờ, là kết quả của ngẫu nhiên^[1].

Antoine-Augustin Cournot,
Tiểu Luận Về Nền Tảng Của Tri Thức
Và Về Đặc Tính Của Phê Phán Triết Học
(Essai sur les fondements de nos connaissances
et sur les caractères de la critique philosophique, 1851),
Paris, Vrin, 1975, tr. 34.

^[1] Vì vậy cho rằng sự kiện viên ngói rơi đúng lên đầu người bộ hành là đã được quy định bởi toàn bộ những biến cố trước đó là phi lý, vì lý do là tai nạn này đánh dấu điểm gặp gỡ hay giao thoa (interférence, rencontre là hai từ thường được tác giả dùng ở đây) giữa hai chuỗi nhân quả (cái đã khiến viên ngói rơi xuống, và cái đã dẫn người bộ hành đến dưới mái ngói) là hoàn toàn độc lập; và đấy chính là cái ta gọi là sự ngẫu nhiên, là điều tình cờ. Nhưng đây không phải là một ngẫu nhiên được quan niệm tiêu cực, kiểu Pierre-Simon Laplace, như kết quả của sự thiếu hiểu biết của ta, mà như một tình cờ hiện thực và khách quan trong ý nghĩa tích cực của nó mà khoa vật lý không thể nào bỏ qua. Nói cách khác, sự ngẫu nhiên tồn tại trong tự nhiên, và chính vì vậy mà ngay cả một trí thông minh cao hơn con người cũng sẽ phải sử dụng, in hệt như con người, phép tính xác suất. (Xem thêm trên trang mục này: Antoine-Augustin Cournot, Nguyên Nhân, Lý Do, Ngẫu Nhiên & Pierre-Simon Laplace, Một Trí Thông Minh «Khá Rộng» Sẽ Tiên Đoán Được Tương Lai Một Cách Chính Xác).