CHIẾN TRANH TÔN GIÁO

Nạn nhân giấu mặt của cuộc chiến tranh tôn giáo là Thiên Chúa giáo. Giáo hội Roma đã phải... nhìn thấy các thân vương một lần nữa quyết định tôn giáo của thần dân của họ.... Công cuộc Phản Cải cách [của họ] đã bị kiềm chế; chẳng hạn, không có chuyện Ba Lan sẽ thiết lập Công giáo ở một nước Thụy Điển theo Tin Lành mạnh gấp đôi so với trước đây. Kể từ thời điểm đó, triều giáo hoàng không còn là một quyền lực chính trị lớn, và tôn giáo ở châu Âu suy tàn.

Mặc dù cuộc Cải cách đã được cứu vãn, nhưng cùng với Công giáo, đạo Tin Lành đã phải hứng chịu một chủ nghĩa hoài nghi được khuyến khích bởi sự thô thiển của các cuộc luận chiến tôn giáo, sự tàn khốc của chiến tranh và những hành động độc ác của tín ngưỡng. Trong cuộc tàn sát hàng ngàn "phù thủy" đã bị giết. Người ta bắt đầu nghi ngờ những tín điều rao giảng Đấng Cứu thế mà lại thực hành cuộc huynh đệ tương tàn. Họ phát hiện ra các động cơ chính trị và kinh tế ẩn dưới những công thức tôn giáo, và họ nghi ngờ những người cai trị của họ không có đức tin thực sự ngoài lòng ham muốn quyền lực.... Ngay cả trong những lúc đen tối nhất của thời hiện đại này, ngày càng có nhiều người tìm đến khoa học và triết học để tìm kiếm những câu trả lời ít được nhuộm đỏ màu máu hơn những câu trả lời mà các tín ngưỡng đã tìm cách thực thi một cách thô bạo.... Hòa ước Westfalen đã chấm dứt sự thống trị của thần học lên tâm trí người châu Âu, và để lại con đường trắc trở nhưng có thể đi qua đối với những bước chân thăm dò ngập ngừng của lý trí.

WILL & ARIEL DURANT