THỜI PHỤC HƯNG - HOÀNG HÔN 

Trong một thời gian những sự căng thẳng cùa Cải cách và Phản cài cách, những tranh luận thân học và những cuộc chiến tranh tôn giáo, đã che phủ và lấn át ảnh hưởng của thời Phục hưng; con người tranh đấu qua một thế kỷ đẫm máu vì quyền tự do tin và phụng thờ theo ý họ, hoặc theo ý quân vương họ; và tiếng nói của lý trí dường như vẫn câm lặng bởi sự va chạm của những đức tin thượng võ. Nhưng nó không câm lặng hoàn toàn; ngay cả trong cõi hiu quạnh thê lương ấy những người như Erasmus, Bacon, và Descartes đã nhắc lại nó một cách lẫm liệt, cho nó sự giãi bày mới mẻ và hùng hồn hơn nữa; Spinoza đã tìm thấy cho nó một phát biểu tráng lệ; và trong thế kỷ mười tám tinh thần của thời Phục hưng Ý đã tái sinh trong nước Pháp Khai minh. Từ Voltaire và Gibbon tới Goethe và Heine, tới Hugo và Flaubert, tới Taine và Anatole France, chiều hướng còn tiếp tục, qua cách mạng và phản cách mạng, qua tiến bộ và phản động, bằng cách nào đó sống sót qua chiến tranh, và kiên gan làm cao cả nền hòa bình. Khắp mọi nơi ngày nay ở châu Âu và châu Mỹ có những tinh thần cao nhã và đầy khí lực - những đồng chí trong Xứ miền của trí tuệ - những người được nuôi dưỡng và sống nhờ di sản của tự do tinh thần, nhuệ cảm thẩm mỹ, sự cảm thông thân thiện và thấu hiểu này; thứ tha cho đời sống về những thảm kịch của nó, tận hưởng những niềm hân hoan của giác quan, trí tuệ, và tâm hồn; và lắng nghe luôn mãi trong trái tim mình, giữa những khúc ca của phẫn hận và bên trên tiếng gầm rống của đại bác, bài ca của thời Phục hưng.

(Trang 396-397)