Lại nói chuyện “sử dụng hiền tài”: Nhà nước và xã hội

Đối với doanh nhân, yêu cầu hiển nhiên là những chính sách kinh tế (trong đó có các chính sách thuế) phải làm sao để mọi người có đầu óc kinh doanh đều có thể dễ dàng mở doanh nghiệp, theo đuổi mộng ước làm ăn của mình, trong một khuôn khổ pháp luật cho phép họ tin rằng rủi ro là chấp nhận được so với hy vọng thành đạt. Về các khía cạnh này, việc nước ta khẳng định nền kinh tế thị trường và việc cố gắng gia nhập WTO là những bước đầu đã chứng minh hiệu quả qua các chỉ tiêu tăng trưởng kinh tế, nhưng tỷ lệ doanh nghiệp trên dân số còn ít chứng tỏ còn nhiều việc mà các nhà hoạch định chính sách phải làm tiếp. Về mặt xã hội, cũng cần làm sao để khuyến khích óc kinh doanh, hình thành dần trong xã hội tinh thần trọng thị người thành đạt dù ở cấp độ nào. Một người đầu bếp giỏi cũng là một người tài, nhất là khi người ấy biết quản lý hoặc biết làm việc với một người quản lý giỏi để danh tiếng của nhà hàng, sản phẩm của mình lan xa, kể cả vượt qua biên giới. Các ông Bocuse, Ducasse làm cho thế giới biết đến nước Pháp - và mang tiền vào nước Pháp - không thua gì một ông chủ nhà máy cỡ một vài trăm công nhân, và hơn khá nhiều các giáo sư, tiến sĩ ! Vai trò của báo chí, giáo dục trong chuyện này là không nhỏ. Hơn nữa, sự tôn trọng những người thành đạt trong mọi ngành nghề cũng sẽ tạo nên tâm lý mới góp phần giải quyết tình trạng rất ít học sinh muốn đi theo các trường nghề. “Nhất nghệ tinh, nhất thân vinh”, câu châm ngôn cũ nên được nêu ra làm đề tài cho các thí sinh thi tú tài bình luận, thay vì các đề tài kiểu tầm chương trích cú, chỉ tạo ra thói quen học thuộc các bài văn mẫu!

Đối với trí thức, xin nhấn mạnh lần nữa, vấn đề chính cũng không phải là “sử dụng” họ, như hầu hết các ý kiến tôi đọc được đều tập trung nói tới, mà là tạo điều kiện cho họ phát huy hết tài năng của mình. Không ai “sử dụng” được một triết gia, một nghệ sĩ đích thực. Tôi không muốn nói rằng tất cả những tác phẩm viết, vẽ... theo đơn đặt hàng đều là những thứ phẩm. Nhưng tôi rất nghi ngờ những suy nghĩ rập khuôn, không dám hoặc không đủ sức cật vấn những điều đã tỏ ra bất cập và tôi tin rằng những tác phẩm nghệ thuật không làm theo đơn đặt hàng mà xuất phát từ sáng tạo cá nhân có thể đem lại những giá trị độc đáo hơn nhiều. Những doanh nhân giỏi khi đặt một họa sĩ vẽ quảng cáo cho hàng của mình thường biết chấp nhận những ý tưởng mình không bao giờ nghĩ tới trước đó, thậm chí những ý tưởng đi ngược lại những xác tín của mình. Nói ngắn: quyền độc lập suy nghĩ, tự do sáng tạo là những tiền đề xã hội mà những nhà chính trị có trách nhiệm tạo ra, để nảy nở những nhân tài của quốc gia, dân tộc.  Điều này dĩ nhiên cũng đúng với các nhà khoa học làm việc trong những trường đại học, những cơ sở nghiên cứu dù là của Nhà nước (đối với những người làm tư, trách nhiệm tạo ra tiền đề đó thuộc về người chủ công ty, và đó cũng là quyền lợi của người chủ này, chẳng cần nói nhiều). Tốt nhất là có những luật pháp bảo vệ các quyền suy nghĩ, sáng tạo đó, thay vì những diễn văn đề cao trí thức thường rất chung chung. Bên cạnh đó là chính sách lương bổng bảo đảm cho những nhà khoa học yên tâm làm công việc được giao phó mà không phải “chạy sô” ở đâu khác. Và luật pháp bảo vệ quyền sở hữu tri thức, chính sách thuế hợp lý đối với những người sống bằng sáng tác của mình... Trong một khuôn khổ luật pháp bảo đảm được các quyền đó, bảo đảm được tính công khai, dân chủ trong tuyển dụng, “người tài” sẽ tự biết cách đầu quân ở cơ sở nào thích hợp với mình nhất (vẫn xin nói thêm, không nhất thiết là tại các công sở), hoặc nữa, biết cách để chính mình tạo ra cái cơ sở đó (không phải chỉ có Bill Gates!), và biết quên mình làm việc để phát huy tối đa sở trường của mình. Tại sao cứ tiếp tục tình trạng các nhà quản lý phải đặt vấn đề tìm người tài như tìm kim đáy biển?

Tôi đang nói về các đối tượng “mới” cần được “chăm sóc” bằng những chính sách được luật hóa như đã nói, có tính chất bền vững và không để kẽ hở cho những quyết định sớm nắng chiều mưa để làm nảy nở những tài năng của dân tộc. Tôi sẽ thiếu sót lớn nếu quên đi trong danh sách này một nửa của xã hội: phụ nữ. Ngày nay, lớp trẻ nữ được tới trường học hành gần như các bạn trai của họ và từ đó, đã xuất hiện nhiều nhà khoa học, doanh nhân, nhà văn, nghệ sĩ... nữ xứng đáng được coi là hiền tài, là nguyên khí của quốc gia. Nhưng đã đủ chưa các chính sách tạo điều kiện cho phần lớn những bạn cùng giới của họ vượt qua được các định kiến xã hội để vươn lên, tự lập và tự khẳng định mình? Có cần nói thêm rằng những định kiến cổ hủ ấy không chỉ có ở các vùng nông thôn hẻo lánh, xa xã hội công nghiệp, mà còn ngự trị khá nhiều ở chính giới, những người có trách nhiệm quản lý xã hội? Có ai tính được con số những tài năng bị lãng phí vì cái thành kiến trọng nam khinh nữ ấy?

Cuối cùng, nhưng không phải kém phần quan trọng, song bài đã khá dài và vấn đề có những khía cạnh đặc thù cần được đề cập ở một diễn đàn khác: nhà trường, vườn ươm nhân tài của quốc gia. Khi nền giáo dục còn nuôi dưỡng những giá trị dỏm, những tiến sĩ giấy, khi nhà trường còn lấy các chỉ tiêu “ngoan ngoãn” để đánh giá học trò, coi việc uốn nắn những cá tính “lạ” như một nhiệm vụ bình thường của các thầy, cô giáo..., bao nhiêu người trẻ đã mất đi nhiệt huyết phấn đấu để khẳng định tài năng, sở trường của mình? 

“Chỉ những người có tinh thần độc lập mới có thể toan tính sâu xa cho đất nước của họ”. Nếu câu nói bất hủ ấy của Fukuzawa Yukichi (Phúc Trạch Dụ Cát, 1835-1901, nhà giáo dục nổi danh của thời canh tân Nhật Bản)(*) được coi như một phương châm cơ bản của giáo dục, tôi tin rằng vấn đề “người tài” sẽ đặt ra một cách khác hẳn.  

(*) Xem Vĩnh Sính:“Việt Nam và Nhật Bản, Giao lưu văn hóa”, NXB Văn nghệ TPHCM