Nước Nhật được thế giới khâm phục vì sự phát triển kinh tế thần kỳ chỉ trong một thời gian ngắn. Nhà toán học Do Thái Peter Frankl đã sống ở nước Nhật 20 năm ngưỡng mộ nước Nhật, nhất là con người Nhật. Ông đã đến 80 nước trên thế giới thấy người Nhật có những đặc điểm nổi bật, khác với nhiều người mà ông tiếp xúc.

Người Nhật được giáo dục từ nhà trường và qua xã hội, đặc biệt qua môn học đạo đức như thế nào?

Nước Nhật là nước công nghiệp nhưng đã và đang thực hiện một chương trình Giáo dục đạo đức (GDĐĐ) dưới sự quản lý nghiêm ngặt của nhà nước.

Mục đích GDĐĐ của Nhật là nhằm bảo tồn giá trị xã hội để truyền chúng lại cho thế hệ sau.

Thực hiện mục  đích bằng 6 mục tiêu và 3 trọng điểm:

1/ Sáu Mục tiêu: được xem là triết lý của giáo dục Đạo đức ở Nhật Bản, ghi trong khung chương trình quốc gia nhằm đào luyện con người có:

         + Tinh thần tôn trọng nhân phẩm và lòng yêu quý cuộc sống.

         + Tinh thần kế thừa và phát triển văn hóa truyền thống và sáng tạo văn hóa giàu tính cá nhân.

         + Tinh thần nỗ lực hình thành và phát triển một xã hội và đất nước dân chủ.

         + Có đóng góp cho sự phát triển một thế giới hòa bình.

         + Có thể tự quyết định một cách độc lập.

         + Có ý thức đạo đức: Kỷ luật, tự kiềm chế, tinh thần tập thể....

2/ Ba trọng điểm: Lòng tôn trọng cuộc sống- Quan hệ cá nhân và cộng đồng- Ý thức về trật tự dọc (Kỷ luật xã hội). Ý thức về trật tự dọc là tôn ti xã hội nghiêm ngặt và là yếu tố quan trọng tạo nên sự phát triển bền vững về kinh tế- xã hội của quốc gia Nhật Bản.

Nguyên nhân chủ yếu khiến giáo dục Nhật Bản thành công là do chính trật tự dọc này. Nó đã chuyển hóa vào các đơn vị cơ sở của xã hội, bao gồm cả trường học. Trật tự dọc bắt nguồn từ tư tưởng Khổng-giáo, và ở đơn vị gia đình, các thành viên thuộc nhiều thế hệ gắn kết với nhau bởi tình cảm tự nhiên hơn là bởi nguồn lực và khả năng.

NỘI DUNG GIÁO DỤC ĐẠO ĐỨC

- Từ lớp 1 đến lớp 9 có chương trình, sách giáo khoa, sách hướng dẫn học tập, giảng dạy.

Chương trình từ lớp 1 đến lớp 9 được phân ra làm 4 nhóm liên hệ từ gần đến xa:

Nhóm 1- liên quan đến bản thân

Nhóm 2- liên quan đến người khác

Nhóm 3- liên quan với nhóm, xã hội

Nhóm 4- liên hệ với tự nhiên và siêu nhiên.

Mỗi nhóm gồm nội dung kiến thức từ dễ đến khó, trình độ học sinh từ thấp ( lớp 1-2) đến cao ( lớp 7-9).

Ví dụ 1: Nhóm Liên quan đến bản thân- Kiến thức lớp 1-2 là "Sự cần cù, chăm chỉ". Ở lớp 7-9 là "Yêu quý sự thật".

Ví dụ 2: Nhóm Liên hệ với nhóm xã hội. Ở lớp 1-2 "Thương yêu kính trọng cha, mẹ, ông, bà". Ở lớp 7-9 là "Kính trọng và yêu quý người nước ngoài"...

HÌNH THỨC- PHƯƠNG PHÁP

- Tất cả các môn học có nhiệm vụ giáo dục đạo đức chứ không phải chỉ có môn GDĐĐ.

- Hai hoạt động giúp học sinh tự củng cố, bổ sung kiến thức và rèn luyện kỹ năng, hành vi đạo đức, đó là: Hoạt động đặc biệt và Hoạt động hàng ngày.

Hoạt động đặc biệt: Gắn liền và bổ sung cho GDĐĐ. Thông qua các hoạt động nhóm, đẩy mạnh sự phát triển hài hòa thể xác, trí tuệ, tự hoàn thiện sự phát triển, gồm có: Những sinh hoạt của lớp. Hội đồng học sinh - Hoạt động các câu lạc bộ. Những sự kiện ở trường: Các ngày lễ, các sự kiện liên quan đến học tập, đi dã ngoại, hoạt động xã hội, tham quan thực tế.

Đặc biệt hoạt động của các câu lạc bộ là hoạt động bắt buộc ở cấp II và cấp III, nhằm củng cố, bổ sung cho môn GDĐĐ -> rèn nhân cách, xây dựng tình thương yêu thầy cô, tình thân ái bạn bè, rèn luyện kỹ năng giao tiếp,.....Có nhiều CLB như CLB các môn học, CLB năng khiếu, CLB sức khỏe, CLB những nhà sáng tạo trẻ, CLB văn học, nghệ thuật v.v...

Hoạt động hàng ngày:

- Tất cả các trường từ thành thị đến nông thôn, (từ cấp I đến cấp III) đều bắt buộc học sinh phải làm vệ sinh lớp học và những nơi công cộng trong trường. Việc làm này không những tạo ra một môi trường và bầu không khí học tập tốt mà còn giáo dục nhiều mặt như giá trị lao động, kỹ năng lao động, tinh thần hợp tác, đoàn kết trong lao động, tinh thần trách nhiệm, tính kỷ luật v.v...

- Học sinh tiểu học nuôi dưỡng, chăm sóc vật nuôi, cây trồng hàng ngày, quanh năm, ngay cả ngày hè nhằm gắn chặt với môn Khoa học, làm quen với thiên nhiên, sinh vật quanh môi trường sống, dần dần hình thành lòng yêu sinh vật, yêu thiên nhiên, yêu quý cuộc sống.

HIỆU QUẢ CỦA GIÁO DỤC ĐẠO ĐỨC

Trong trường học: Do được giáo dục đạo đức từ nhỏ, giáo dục rất kỹ về lý thuyết, đặc biệt về thực hành, liên hệ thực tiễn, tham gia nhiểu hoạt động ngoại khóa, học sinh được thực hành hành vi đạo đức ở mọi lĩnh vực nên hành vi đạo đức được hình thành ở mọi học sinh.

- Không có hiện tượng quay cóp, ăn cắp, bạo lực học đường. Tình yêu thương, kính trọng thầy cô, tình thân ái với bạn bè đúng mức. Có vi phạm đạo đức chỉ là hãn hữu.

Ngoài xã hội: học sinh Nhật được nhân dân địa phương quan tâm, làm gương tốt, góp ý về việc học và chọn nghề. Họ ứng xử văn hóa với mọi người dân.

Nhiều cây ăn trái chín trĩu quả, nhiều cây hoa cảnh khoe màu sắc hấp dẫn ở công viên, ở hai bên đường đi không hề mất một quả, không bị bẻ một bông đẹp...

- Nhiều việc làm của xã hội ảnh hưởng tốt đến việc học đạo đức của học sinh trong trường như:

+ Cẩm nang hành động cho toàn dân, gồm hơn 200 điều, ghi rõ việc cần làm, việc cấm làm, nếu vi phạm sẽ bị phạt nặng.

Ví dụ: "Thấy bất kỳ nơi nào vòi nước chảy không người dùng, đóng vòi ngay; gặp quạt, gặp ánh sáng điện không người dùng, phải tắt điện ngay."

         + Không có hiện tượng cãi vã, xô xác, đánh nhau, say xỉn, quậy phá ở ngoài đường, nơi công cộng.

         + Hy sinh đem bí mật khoa học về cho Tổ Quốc. Nhà khoa học Nhật đi lao động ở xưởng sản xuất nước Mỹ, ăn cắp được công thức công nghệ sản xuất, ghi vào giấy, nuốt vào ruột rồi tự tử. Về nhà, bí mật ấy được giúp công nghệ sản xuất của Nhật phát triển kịp thời.

         + Một trưởng ti giáo dục Nhật không hoàn thành trách nhiệm kịp thời phổ cập cấp I theo kế hoạch đã tự giác uống thuốc độc tự tử, để lại lời nhận tội trước Tổ Quốc.

         + Hiện nay, cán bộ lãnh đạo ở Nhật khi không làm tròn trách nhiệm hoặc phạm sai lầm, tự giác xin từ chức không để đến lúc dân biểu tình đòi từ chức.

         + Có lẽ ít nước trên thế giới mà toàn dân tuân theo kỷ luật một cách nghiêm túc, bỏ rác vào thùng rác theo 3 ô khác nhau đã quy định.

- Đạo đức và pháp luật rất nghiêm túc đi đôi với nhau. Đó là nhận xét của nhiều người nước ngoài đến ở Nhật trong nhiều năm. Quản lý nghiêm túc đất nước dẫn đến hạn chế, tiêu diệt những mồng mống tiêu cực phát sinh. Trong nước Nhật hiếm có nạn ăn cắp, tham nhũng. Ra nước ngoài cũng vậy, chỉ xin nêu vài ví dụ: nước Nhật hất cẳng Pháp, quản lý Đông Dương. Ở Việt Nam, Nhật nuôi nhiều ngựa. Người Việt bán cám cho ngựa, trộn mùn cưa vào cám. Nhiều ngựa bị tắc ruột, chết. Nhật mổ bụng ngựa, giết người bán cám nhét vào bụng ngựa rồi đem chôn cả ngựa lẫn người. Còn người ăn cắp vặt, Nhật bắt được, chặt đứt một ngón tay. Tin này gây hoảng sợ, có tính răn đe rất lớn cho những người Việt Nam buôn bán, quan hệ với Nhật.

ĐÔI ĐIỀU SUY NGHĨ

1/ Xác định lại mục đích của dạy đạo đức, từ đó, đề ra nội dung và phương pháp cụ thể, dạy đạo đức nhằm giúp mỗi học sinh hình thành được hành vi đạo đức (HVĐĐ), thói quen HVĐĐ chứ không phải để lấy điểm lên lớp.

2/ Nên tham khảo chương trình giáo dục đạo đức của Nhật, thể hiện rõ tính khoa học, tính thiết thực, tính hệ thống từ đời sống con người gần đến con người xa.

3/ Ít mà tinh. Từ tinh- bất biến- chọn vạn biến tùy theo thực tế người học ở từng vùng, miền khác nhau mà chọn nội dung và phương pháp giảng dạy thích hợp.

Nội dung ít mới có thể đi sâu được vấn đề giúp học sinh hiểu rõ ý nghĩa của việc làm, và phải trải qua nhiều giờ thực hành HVĐĐ thì mới có HVĐĐ hay thói quen HVĐĐ được.

Chương trình đạo đức từ lớp 1-2 đến lớp 7-9 của Nhật chỉ có từ 5-6 đến 10 vấn đề. Còn ở Việt Nam có tới 16-18 vấn đề ở mỗi lớp.

4/ Nên phục hồi giờ dạy lao động phục vụ nhà trường từ cấp I đến cấp III như ở Nhật. Trong thập kỷ 70- 80 giáo dục đạo đức Việt Nam đã có nội dung này.

5/ Nên cho học sinh nhỏ tuổi nuôi, trồng vật nuôi, cây trồng vì có nhiều tác dụng giáo dục tốt. Hiện nay đã có nhiều trường xây dựng được vườn trường nhưng việc hướng dẫn học sinh nuôi, trồng để giáo dục đang còn lúng túng.

6/ Giáo dục đạo đức ở Nhật Bản đạt hiệu quả cao vì đã kết hợp chặt chẽ giữa gia đình, trường học và xã hội. Vì dụ: Đề tài "Bảo vệ môi trường sống xung quanh mình":

Ở gia đình, trẻ em được giáo dục rất chi tiết, cụ thể, được hướng dẫn làm vệ sinh sạch sẽ nhà cửa, bỏ rác vào thùng đúng quy định.

Ở trường học, ngoài học một ít lý thuyết, tất cả học sinh từ cấp một đến cấp ba hàng ngày phải làm vệ sinh lớp và các nơi công cộng trong trường luôn sạch sẽ, suốt trong hơn mười năm.

Ngoài xã hội. Thùng rác đầy đủ để cách gần nhau. Một trăm phần trăm dân chúng bỏ rác vào thùng ba ngăn theo loại rác khác nhau. Hầu hết trên đường đi không có rác bẩn. Được giáo dục đầy đủ như thế, nên người dân có thói quen hành vi đạo đức bền vững. Một ví dụ: Anh Oshima Mituteru, người Nhật 34 tuổi làm việc tại khu phố 6, quận 3, thành phố HCM sáng nào cũng nhặt rác trên những con đường quanh nơi anh ở. Sau 1 năm, mới có vài cán bộ Việt nam tham gia nhặt rác cùng anh. Có người hỏi: "Tại sao anh làm như thế?" Anh trả lời sâu sắc từ đáy lòng của một người được giáo dục đạo đức tốt: "Tôi thay đổi môi trường một ít cũng mang đến cho tôi cảm giác hạnh phúc" (TT 26/9/2010.Trang 11).

Đây phải chăng là một bài học lớn cho giáo dục đạo đức Việt Nam: Kết hợp chặt chẽ giữa Gia đình, Nhà trường, Xã hội. Nghiêm túc, liên tục giáo dục và tự giáo dục trong một thời gian dài.

NGƯT Châu An

Nguồn: Viện nghiên cứu giáo dục đại học sư phạm TP HCM - 07/01/2011